Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

17 Қаранг: В. И. А б а е в, О принципах 
этимологического словаря, 
«Вопросн яяьжознания», 1952, № 5, стр. 56
18 Қаранг: Е. М, И с с е р л и н, Истормн 
слова «Красньп"
1
», «Русск.ш 
язмк в школе», 1951, № 3.
19 Л. О. Р е з н и к о в, Неопозитивистская гносеология и зпаковая тео- 
рия язьгка. журн. «Вопросн философии», 1962, № 2.
20 В. А. 3 в е г и н ц е в, Семасиология, Изд-во МГУ, 1957, стр. 146.
■64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ни акс эттирадиган шакл сифатида) тил системаси восита- 
лари ёрдамида шаклланади.
Сўз маъносининг тушунча билан бундай мураккаб муно- 
сабатла,рини тадқиц этишда бир қатор хато ва англашил- 
мовчиликларга йўл қўйилди. Буларнинг асосийси сўз маъ- 
носини унда мужассамлашган тушунча билан айнийлашти- 
ришда кўринади. Бу ҳақда кейинроқ гапирамиз.
Акс эттирилувчи предмет билан сўзнинг алоқаси сўз маъ- 
носида ифодаланганидан у тушунча билан органик равиш- 
да боғланади. Бу сўз маъносини ташқи дунёнинг инъикоси 
сифатида қараш ва унинг табиатини билиш нуқтаи назари- 
дан текшириш заруриятини туғдиради. 
Сўзни 
талаффуз 
этаётиб уни мазмуни ёки маъносини уқиб олишимиз керак.
Сўз маъноси билан тушунча бирлигини текшириш зару- 
рати ана шундан келиб чиқади. Мана бу тажриба маълу- 
мотларига бир назар ташлайлик.
Қуйида баён этилган тажрибаларда
21
иккинчи 
сигнал 
системасидан шартли рефлекс ҳосил этиш вазифаси қўйил- 
ган. Бундан мақсад сўзнинг фақат товуши билан эмас, бал- 
ки маъноси билан ҳам шартли алоқа пайдо қилишдир.
Муайян сўзда шартли рефлекс ҳосил қилингач (маса- 
лан, «доктор» сўзи), бу сўз контрол тажрибаларда унинг 
синоними («врач») билан алмаштирилди. Сўнгра қўзғатув- 
чи сўзни («фаол» сўзни) маъноси бир хил, аммо товуш жи- 
ҳатдан ҳар хил сўз билан алмаштирганда, шартли рефлек- 
тор алоқа тзъсирининг намоён бўлиш ёки бўлмаслиги куза- 
тилди.
Бошқа ҳолатларда шартли 
қўзғатувчи сўз («доктор») 
контрол тажрибаларда товуш жиҳатдан ўхшаш, аммо маъ* 
носи ҳар хил сўз («диктор») билан алмаштирилди.
Б и р и н ч и х у л о с а . «Фаол» қўзғатувчи сўз билан фа- 
қат товуш
1
жиҳатдан ўхшаш сўздаги 
шартли рефлекс 
5
— 
7
марта такрорланмаса сусаяди. Айни вақтда «фаол» қўз- 
ғатувчи сўз билан маъноси бир хил бўлган сўздаги шартли 
рефлекс 
5—7
марта такрорланмаганда ҳам унда 
ўзгариш 
бўлади. Тажрибаларда «фаол» 
қўзғатувчи сўзлар 
билан 
маъноси бир хил қўзғатувчи сўзларни 
15
марта такрорла- 
маганда ҳам уларда шартли рефлекснинг сусайиши куза- 
тилмади. Демак, сезиларли даражада сусайиш ҳосил қилиш 
учун бундан ҳам кўпроқ 
такрорламасдан 
синаб 
кўриш 
керак.
И к к и н ч и х у л о с а . Шартли ва шартсиз қўзғатувчи-