Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

32 С. М а р ш а к, Заметки о мастерстве, «Новий мир», 1958, № 9, 
стр. 228.
33 «Вопроси язьшознания», 1956, Л
г2
 
1, стр. 74.
34 Баъзи ҳолатларда тушунчанинг сўз маъносидан кепгроқ намоён 
бўлишн ҳақида қаранг: В. М. Б о г у с л о в с к и й, 
Слово о 
понятие, 
«Ммшления и язик», Госполитиздат, 1957, стр. 244—245.
35 Цнтата, В. В. Виноградовнинг «Русский язик» китоби (1947, 18- 
бет)дан олинди.
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Агар биз голова (бош) десак, киши танасининг бош қис- 
ми маъноси англатилади. Агар «купи голову сахару» десак, 
бу ерда бошқа маъно бор, сўздаги тушунча ҳам ўзгача.
Мана «бир» сўзини олайлик. Қуйида бу сўзнинг контеқст- 
да қўлланишига қараб ўз маъносини ўзгартириши кўрсати- 
лади. Бу ўринда С. Низомиддинованинг «Бир» сўзи ва унинг 
маънолари ҳақида
»36
номли мақоласининг қисқа баёни бе- 
рилди.
Контекстда «бир» сўзи ўзаги ўзгариши йўли билан ҳам, 
бошқа морфологик элементлар ва сўзлар билан алоқага ки- 
ришиш йўли билан ҳам ўз маъносини ўзгартиради.
1
. Миқдор сон маъносида: 
Шоқосим бир 
чойнак чой, 
иккита нон, бир тарелка қора майиз узатди. (Ойбек) Бундай 
ҳолларда «бир» санашни билдирувчи «тўда», «даста» каби 
сўзлар билан бирликда қўлланади: бир даста китоб ва ҳо- 
казо. Бунда «бир» маъноси предметларнинг гуруҳлари, тур- 
кумларини ифодаловчи нумератив сўзларнинг лексик маъ- 
нолари билан алоқага киради.
2
. Ухшаш, бир хил маъноларда қўлланади: ҳамма жой- 
да аҳвол бир.
3
. Қандайдир деган маънода қўлланади: 
Бир 
қоғозни 
олиб қўл қўйди.
4
. «Бир» тартибни билдирувчи— (и)нчи аффикси билан 
бирликда қуйидаги маъноларда қўлланади:
а) тартиб сон: биринчи гуруқлар, биринчи кунлар.
б) агар «биринчи» сорт, разряд сўзлари билан 
бпрга 
қўлланилса, предметнинг сифатини, даралсасини билдирадн: 
биринчи сорт жун, Тамара биринчи разрядли сувоқчи.
в) агар «биринчи»га чиқиш келишиги қўшимчаси қўшил- 
са, ундан равиш ясалади ва «биринчи» гапда 
кириш сўз 
функциясини бажаради: биринчидан студент мустақил иш- 
лашга ўрганади.
5
. Агар 
«бир»га —■
тадан 
қўшимчаси 
қўшилса, 
бўлиш 
маъносини англатади: ҳар қайсимизга биттадан совға бе- 
ришди.
6
. - ов қўшимчаси билан бирликда кимдир олмоши ўрни- 
да қўлланилади: Худди биров мажбур 
қилгандек зўрға 
уйдан чиқди.
7
. - гина, - дай қўшимчалари билан бирлнкда фақат, ёл- 
гиз, баравар маъноларини билдиради: биргина энам 
бор, 
ука.
8
. - оқ қўшимчаси билан бнрга боғловчи ролнда келади: 
қамма Ғуломни кетди деб ўйлаган эди, бироқ у уйда эди.