Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

60 Л. П. Я к у б и н с к и й, История древнерусского язика, Учпедгиз, 
1953.
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бшади. Мана шу лексик-грамматик алоқалар тушунчалар*
нинг турли хил алоқаларининг табақаланиши ва умумлашу- 
ви учун асос бўлиб хизмат қилади. Ьу билан инсон фикри- 
нинг энг нозик моментлари рўёбга чиқади.
Тушунчаларнинг маълум мантиқий 
туркумлари 
тилда 
лексик-грамматик воситаларда мужассамлашади. Д\асалап, 
рус тилида жамловчи тушунчалар -арий, -летет, -тека, -ура, 
-ат каби суффиксларнинг ёрдамида ифодаланади. 
Бу қў- 
ншмчаларнинг ҳар бири ўзининг жамловчи 
умумлашган 
маъносига эга. Бу эса жамловчи тушунчаларни 
уларнинг 
қўшимча маънолари бўйича қисмларга ажратишга имкон 
берадн.
-арий 
еуффикеи 
предметларни 
тўплашга 
тааллуқли 
бўлган (планетарай,террорий, гербарий) жамловчи тушун- 
чаларнн, -ура эса кишиларни фаолияти бўйича жамлашга 
оид (профессура, адвокатура) тушунчаларни 
ифодалашга 
хизмат қилади51.
Нарсаларнинг замон муносабатини ифодаловчи тушунча- 
лар объектив дунёдаги предмет ва жараёнларнинг амалдаги 
ҳаракатининг акс этиши сифатида юзага келади.
Бундай тушунчалар ҳар хил грамматик категорияларга 
кирувчи сўзларнинг лекснк маънолари 
ёрдамида 
рўёбга 
чиқади.
Нарсаларнинг замон муносабатини акс эттирувчи тушун- 
чаларни белгиловчи феъл ва сифатдошдан ташқари, от ка- 
тегориясига кирувчи сўзлар (йил, ёз, соат, сутка ва ҳоказо)- 
ни, еифатлар (ёзги, минутлик, кечаги)нп, вақт равишлари 
(кўпдан буён, қош қораймасдан) ни кўрсатиш мумкин.
Физиологик ва психологик тажрибалар шуни кўрсатади- 
ки, гра.мматик ўзлаштириш сўз семантикасини ва у билан 
боғлиқ бўлган тушунчани ўзлаштириш билан айни вақтда 
рўй беради.
Тил шаклларининг семантик томонини очиш грамматик 
қоидаларни ўзлаштиришнинг 
муҳим шартидир. Бу ҳолат 
тилнинг орфографиясини ўзлаштиришга 
бевосита 
таъсир 
этади, орфографияда эса фикр ва сўзлар график жиҳатдан 
мужассамлашади. А. Н. Богоявленский ва В. Н. Одинцова 
бу таъсирни ҳар хил типдаги орфографик қоидаларга му- 
носабатда топдилар52.