Yakuniy nazоrat savоllari

19. Yoritgichlarning sutkalik va gоrizоntal paralliksini hisоblash.
Ta`rif. Berilgan bazis masofani yoritgichdan ko`rinma burchagiga parallaks deyiladi. Parallaks ikki xil bo`ladi: sutkalik va yillik. Parallaks tushunchasi amalda keng qo`llanib, xususan, yoritgichlargacha bo`lgan masofalarni aniqlashda qo`l keladi. Biz quyidasutkalik parallaks mohiyati va uni aniqlash haqida gapirib o‘tamiz.

Parallaks

Kuzatuvchi turgan joyni Yerdagi biror nuqta qilib tanlansa, u holda yoritgichning zenitdan uzoqligi o‘zgarishiga ko‘ra, uning sutkalik parallaksi kattaligi ham o‘zgarib boradi. Masalan, yoritgich zenitda bo‘lsa, uning parallaksi nolga teng bo‘lib, gorizontda bo‘lganda maksimumga erishadi. Yoritgich gorizontda bo‘lganda uning sutkalik parallaksi r₀-gorizontal sutkalik parallaks deyiladi.
Yillik Parallaks — Yer orbitasining katta yarim oʻqi bilan osmon yoritqichi koʻri-nadigan chiziq orasidagi burchak. Yillik parallaks (yun. parallaxis — ogʻish) — Yerning Quyosh atrofida aylanishi sababli yulduzlar vaziyatlarining yillik koʻrinma oʻzgarishi. Yerdagi kuzatuvchidan yulduzgacha boʻlgan masofani aniqlashda qoʻllaniladigan kattalik. Gipotenuzasi Quyoshdan biror yulduzgacha boʻlgan masofaga, kichik kateti Yerning katta yarim oʻqiga teng boʻlgan toʻgʻri burchakli uchburchakning kichik burchagi shu yulduzning Y. p. boʻladi. Y. p. yoyning bir sekunddan (1") kam boʻlib, undan uzoq masofalarni oʻlchashda foydalaniladi.
Sutkali parallaks — osmon yoritkichi markazidan Yer markazi va uning sirtidagi kuzatuvchiga yoʻnaltirilgan chiziq orasidag i burchak, yaʼni yoritqichdan Yer radiusining koʻrinma burchagi. Sutkali parallaksning qiymati yoritqichning zenit masofasiga bogʻliq va sutka davomida oʻzgarib boradi. Agar yoritqich gorizontda boʻlsa, uning Sutkali parallaks eng katta qiymatga erishadi va gorizontal parallaks deyiladi. Quyosh sistemasi jismlari gorizontal parallakslari ichida eng kattasi Oynikidir (57’). Quyosh uchun 8", 79 sayyoralarniki esa G dan kichik. Bu miqsorlar Quyosh sistemasi jismlarigacha boʻlgan oʻrtacha masofalarni ifodalaydi.