Yakuniy nazоrat savоllari

26. Quyosh va Оy tutilishlari. Tutilish shartlari

Quyosh tutilishi. Oy Yerning atrofida aylanayotib, ba’zan Quyoshni bizdan to`sib o ‘tadi . Bunday hoi Quyosh tutilishi deyiladi. Bu hodisa har doim Oyning yangioy holatida ro‘y beradi. Bunda Yerdagi kuzatuvchi Oyning soyasi ichida ( 0 ) qolsa, u Quyoshni qisqa vaqtga (bir necha daqiqa) butunlay ko‘rmaydi, ya’ni Quyosh to ia tutiladi. Quyoshning to ‘la tutilishi osmonda juda chiroyli manzarani hosil qiladi. Bunda kuzatuvchi osmonda qop-qora Quyosh gardishi atrofida Quyosh ≪toji≫ deb nom olgan nozik kumushrang shu’la tovlanayotganini ko‘radi. Shuningdek, bu paytda kunduzi bo‘lishiga qaramay, osmonda yorug` yulduzlar va planetalar charaqlab ko‘rinib qoladi Oy tutilishi. Oy Yer atrofida aylanayotib, ba’zan Yerning soyasi orqali o'tadi. Bunday hodisa Oy tutilishi deyiladi. Agar bunda Oy Yerning soyasi ichidan o'tsa, uni to‘la tutilish; bordi-yu yarimsoyaning ichidan o ‘tsa, u holda uni yarimsoyali tutilish deyiladi. Oy tutilayotganda, u har doim to'linoy fazasida bo'ladi. Yerning ma’lum bir joyida Quyosh tutilishiga nisbatan Oy tutilishlari ko‘proq kuzatiladi. Chunki Quyosh tutilishlari Yerning Oy soyasi tushgan va uncha katta bo'lmagan maydonidagina kuzatiladi. Oy tutilishi esa Yerning Quyoshga qarama-qarshi yarim sharining hamma qismida bir vaqtda ko'rinadi. Oyning to'la tutilishi paytida (ya’ni u Yer soyasiga butunlay kirganda), Oy ko'zdan butunlay g'oyib bo'lmay, to'q qizil rangda jilolanadi. Buning sababi, bu paytda Yer atmosferasida sochilgan va singan Quyosh nurlari bilan Oyning yoritilishidir. Bunda Yer atmosferasi ko'k va havorang nurlarini kuchli yutib va keskin sochib yuborib, Oy tomonga, asosan qizil nurlarni sindirib o'tkazadi va Oy aynan shu nurlar bilan yoritiladi va qizarib ko'rinadi.

27. Prеtsеssiya va nutatsiya. Еr sirtining ko’tarilishi va pasayishi (Оy va Quyosh ta’sirida).
Ернинг шакли шар шаклида бўлмаганлигини ва у сфероид шаклига эга эканлигини ҳисобга олсак, яъни Ернинг экваториал радиуси қутбий радиусидан 21,5 км ортиқлигини ҳисобга олсак, мана шу экватордаги ортиқча массага Қуёш ва Ойнинг тортиш таъсири прецессия ва нутацияни келтириб чиқаради.

39-расм. Ер ўқининг прецессияси.

О – Ер маркази, рр^/ – Ер ўқи ва ОL тўғри чизиқ Ой ва Ер марказигача бўлган масофа бўлсин. Ойга нисбатан Ернинг А нуқтаси В нуқтага нисбатан яқин бўлгани учун, Ой А нуқтага В нуқтага нисбатан кўпроқ тортади. Натижада Ернинг рр^/ ўқи ўз йўналишини П П^/ эклиптика ўқи томонга силжитади. Мана шу ҳодиса прецессия дейилади.Прецессия натижасида Олам ўқи рр^/ нинг ҳам йўналиши ўзгаради. Олам ўқи эклиптика ўқи билан 23⁰27^/ бурчак оралиғида жойлашганлиги учун, прецессия натижасида рр^/ Олам ўқи ПП^/ эклиптика ўқи атрофида 23⁰27^/ радиуси айлана чизиб айланади. Кўтарилиш ва пасайиш қирғоққа нисбатан қаралиб, икки марта кетма-кет кўтарилиш ёки пасайишлар учун кетган давр 12 соат 25 минутдан бўлиб, 24 соат 50 минутда денгиз ва океан қирғоқларидаги сувлар икки марта кўтарилиб, икки марта пасаяди. Худди шу даврга тенг вақт ичида Ой кузатувчининг меридианига келишини ҳисобга олсак, сувни қирғоққа нисбатан кўтарилиш ва пасайиши Ой сабабли эканлиги маълум бўлади. Сувнинг кўтарилиш ва пасайиш сабабларини Нъютон ўзининг бутун олам тортилиш қонунига асосан тушунтириб берди. Кўтарилиш ҳодисасига Ойнинг бошқа осмон жисмлари Қуёш, планеталар ҳам сабаб бўлади. Масалан, Қуёшнинг массаси Ой массасидан 30 миллион марта катта бўлса-да, Ойга нисбатан 390 марта Ердан узоқда. Шунинг учун Қуёшнинг Ер сиртининг кўтарилишига таъсири Ойга нисбатан 2,2 марта камдир. Планеталарнинг таъсири эса жуда кичикдир.