Yog’och xomashyoning mustahkamligi, qattiqligi, qayishqoqligi, plastikligi, mortligi va sifatiga qo’yiladigan talablarni o’rganish. Mundarija: Kirish Asosiy qism I bob Yog’och materiallarning asosiy hossalari haqida malumotlarni o’rganish

Kurs ishining maqsadi: Yuqori harorat va bosim ta’sirida yog’och maydalari smola bilan yelimlanib, plitalar hosil qilinadi. Bu plitalar mebel-jihoz tayyorlashda ishlatiliadi. Plitaning mustahkamligini va mexanik xossalarini yog’och ta’minlaydi.
Kurs ishining vazifasi: Ayrim hollarda po’stloq qatlami orasiga fenolformaldegidga shimdirilgan qog’oz qo’yiladi va so’ngra presslanadi. Bunda chirimaydigan va suv o’tkazmaydigan yuqori sifatli faner olish mumkin.
Kurs ishining metadalogik asoslari: Yog’och bilan daraxt po’stlog’i orasida juda yupqa qatlam bo’lib, u kambiy deyiladi. Yog’ochning bu qismi xujayralarga ajralish xossasiga ega bo’lib, har yili yog’och va po’stloqning yangi qavatlarini hosil qiladi
Kurs ishining obyekti: Yog’ochning hajm og’irligi qiymati katta ahamiyatga ega, chunki ko’p vaqtlarda yog’och hajm bo’yicha o’lchanadi. Yog’och hajm og’irligi uning haqiqiy og’irligiga va g’ovaklar hajmiga bog’liq. Qanchalik g’ovaklarning hajmi katta bo’lsa, shunchalik yog’ochning hajm og’irligi kam bo’ladi. Yog’ochning g’ovak hajmi katta, yog’ochning g’ovak bo’lmagan qismi umumiy hajmning 20-50 % ini tashkil etadi. SHuning uchun odatda hajm og’irlik birdan kam bo’ladi, ba’zi hollarda bu qiymat birdan ozgina ko’p bo’lishi mumkin.
I Bob Yog’och materiallarning asosiy hossalari haqida malumotlarni o’rganish
1.1 Yog’och xomashyoning mustahkamligi sifatiga qo’yiladigan talablar
Yog’ochni o’rganishda avvalambor uni tana markaziga nisbatan uch yo’nalish bo’yicha tekshiriladi:
ko’ndalang –tana o’qiga nisbatan ko’ndalang ketgan;
radial (shu’lasimon, radius shaklida ketadigan) markazdan o’tuvchi va daraxtni uni diametri bo’yicha kesib o’tuvchi yo’nalish;
Yog’ochni ko’ndalang kesganda uni tuzilishini ko’rish mumkin. Daraxt tanasining markazida mexanik mustahkam bo’lmagan, g’ovak to’qima-yurak qismi joylashgan. Yurak qismning dimetri 1-5 mm ni tashkil etadi. Draxtning umumiy hajmiga nisbatan yurak qismi juda kam joyni egallaydi va u kimyoviy ishlab chiqarishda ahamiyatga ega emas. Daraxt tanasining asosiy qismi yog’ochdir. Agar yog’och ko’ndalang kesimi bo’yicha bir xil harakterga ega bo’lsa, u zabolonli (po’stloqostli) deyiladi. Lekin daraxtning ba’zi navlarida ko’ndalang kesim bo’yicha yog’och rangi o’zgarib boradi, ya’ni yangi qatlam ochrok rangda va uning kari qismi markazga borgan sari tuk rangda bo’ladi. Yog’ochning nisbatan tuk rangli qismi yadro, ochroq ranglisi zabolonь deyiladi. Yadro qismiga ega bo’lgan daraxtlar yadroli deyiladi. Ularga tilogoch, qaragay, kayragoch terak, olma, tol misol bo’ladi. Kayin, togterak, korakayin, archa va boshqalar yadrosiz yoki zabolonli daraxtlar deyiladi. O’z xossalar bo’yicha yadroli yog’och yadrosiz yog’ochga nisbatan bir muncha farq qiladi. Yadrosiz yog’ochning og’irligi yadorli yog’ochnikiga nisbatan past.
Agar daraxt tanasi ko’ndalang kesib qaralsa, u holda daraxtni markazni o’rab turuvchi aylanma qatlamlardan tashkil topgan deb qarash mumkin. Har bir qatlam bir yilni bildiradi. Ular har yili hosil bo’ladi va daraxtni yil davomida usishini ta’minlaydi. Daraxtning har yillik qatlami uni naviga va usish sharoitiga bog’liq ravishda 1 mm dan to 1 sm gacha bo’lishi mumkin. Daraxt o’sishda kanchalik yaxshi sharoit bo’lsa (tuproq, namlik, kerakli miqdordagi kuyosh nuri va boshqalar), shunchalik yillik qatlam keng bo’ladi. Har bir yillik qatlam ikki qismdan iborat bo’lib, ularning birinchisi markazga yakin joylashgan va ochrok rangda bo’ladi, ikkinchisi esa daraxt po’stlog’iga yaqinroq va tuk rangda bo’ladi. Hajmiy og’irlik va mexanik xossa tuk rangligida yuqori hisoblanadi. Ayrim hollarda ko’ndalang kesimda markaziy nurlarni ko’rish mumkin.
Yog’och bilan daraxt po’stlog’i orasida juda yupqa qatlam bo’lib, u kambiy deyiladi. Yog’ochning bu qismi xujayralarga ajralish xossasiga ega bo’lib, har yili yog’och va po’stloqning yangi qavatlarini hosil qiladi. Tirik xujayralardan tashkil topgan kambiy kichik xujayralarga ajralish davrida radial yo’nalish bo’yicha 105-110 ta yog’och va 10 ta po’stlog’ tolasi xujayralarini hosil qiladi. Daraxt tashqaridan po’stloq bilan koplangan, u ham o’z navbatida qavatdan iborat. Po’stloqning ichki qavati po’stloq tolasi deyiladi. Po’stloq tolasi xujayralardan tashkil topgan bo’lib, u suvda erigan va barglarda sintez qilingan organiq birikmalarni shox va butalardan yog’ochga oqib o’tishi uchun xizmat qiladi. Po’stloqning ikkinchi qavati qobiq deyilib, u daraxtning tashqi ta’sirdan himoya qiladi.
Yog’och namligi deb, undagi suvning foyiz miqdoriga aytiladi. Namlikni ikki xil tushunchasi mavjud: nisbiy namlik (nam yog’ochga nisbatan) va absolyut namlik (absolyut quruq yog’ochga nisbatan).
Suv yog’och xujayralari bo’shliqlarida joylashgan bo’ladi. Bu bo’shliqlardan ildiz orqali barglarga suv oqib boradi. Bu suv ozod yoki kapillyar suv deb ataladi. Bundan tashqari yog’ochda xujayra devorlarini sugorib, uni nam holatda ushlab turuvchi suv ham bo’ladi. Bu suv bog’langan yoki gigroskopik suv deyiladi. Ozod suv bilan bog’langan suv o’rtasida keskin chegara bo’lmaydi, chunki ma’lum sharoitda ozod suv bog’langan yoki bog’langan suv ozod suv holatga o’tishi mumkin. Ba’zida yog’ochni ko’rishi jarayonida oldin ozod suv so’ng esa bog’langan suv parchalanadi deb qaraladi.
Namlik quyidagi turlari ma’lum: yangi kesilgan daraxt namligi; havoda qurigan daraxt namligi; xonada qurigan daraxt namligi; absolyut qurigan daraxt namligi; nam daraxt namligi. Namlikni umumiy tushunchasidan tashqari yana texnik, ishlab chiqarish va ekspluatatsion namliklar ham mavjud. Ishlab chiqarish korxonalari bo’limlarida turgan paytdagi namlik ishlab chiqarishdagi namlik, ekspluatatsiya jarayonidagi namlik esa ekspluatatsion namlik deyiladi. Yog’och xaddan tashqari qurib ketmasligi uchun uning ishlab chiqarishdagi namligi ekspluatatsion namlik bilan iloji boricha bir xil yoki 2 % kam miqdorda ushlab turilishi lozim. Odatda yangi kesilgan daraxt namligi 35% dan (yaprokli daraxt navlari) 55 % gacha (igna bargli daraxt navlari) bo’lishi mumkin, bu yil fasllariga ham bog’liq.
Havoda qurigan yog’och namligi o’rtacha 15% deb qabul qilingan. Ko’pincha bu yil fasl oylariga, atrof-muhit sharoitiga, ob-havoga bog’liq va miqdor katta oralikda o’zgarishi mumkin. Agar yog’och ko’p vaqt suvda tursa, u holda yog’och tarkibidagi havo suv bilan itarib chiqariladi va buning natijasida yog’ochning hajm og’irligi juda ortib ketadi. Yog’ochdagi suvning nazariy maksimal miqdori quyidagi formula orqali hisoblanadi.
o - absolyut quruq holatdagi yog’ochning hajm og’irligi
1,54 - yog’och moddalarining solishtirma og’irligi
30 - yog’och tolasining to’yingan holat nuktasidagi namligi
Namlikni ko’p miqdori daraxtning ildizida, shoxlarida va barglarida bo’ladi. Daraxt tanasida esa namlik notekis tarqalgan, agar daraxt o’zunligi bo’yicha uning namligi aniqlansa, namlik miqdorini pastdan tepaga tomon ortib borishi ko’zatiladi. Namlik daraxt yadrosi va zabolonda ham turlicha bo’ladi. Archa, tilogoch va qaragayda yadrodagi namlik zabolondagiga nisbatan ikki marotabagacha kam bo’lishi mumkin. Emanda esa teskari. Yog’och namligi har xil usullarda aniqlanishi mumkin. Kimyoviy laboratoriyalarda esa yog’och namligi uning o’zgarmas vaznga kelguncha quritish orqali hisoblanadi. Absolyut va solishtirma namlik hisoblanib, so’ng qiymati solishtirganda ular har xil miqdorda bo’ladi. Solishtirma namlikdan absolyut namlikka o’tish uchun quyidagi nomogrammadan foydalaniladi.
Xo’l yog’ochning qurish tezligi avvalambor haroratga havo namligiga bog’liq. Qanchalik harorat yuqori va havo namligi past bo’lsa, shunchalik yog’och tez quriydi. Yog’ochning ko’rishidan oldin uning ustki qismidagi suv parchalanadi, yog’ochning o’rtasida xali namlik mavjud bo’lib, u vaqt o’tishi bilan ichkaridan ustki qismga qarab harakatlanadi. Havo namligi bilan yog’och namligi muvozanatga kelguncha yog’ochning ko’rishi davom etadi. Yog’ochning ko’rishi yana uning anotomik kurilishiga ham bog’liq. Yog’ochning qattiq navlari yumshogiga nisbatan sekinrok quriydi. Ko’rish yog’och tolasining bo’yi bo’yicha tezroq boradi. Daraxt po’stlog’i uni ko’rishini sekinlashtiradi, shuning uchun po’stlog’idan tozalangan yog’och tezroq quriydi. Yog’och to 19-23% namlik1gacha tez quriydi. Bu holat hamma ozod suv bug’langanda va gigroskopik suvni parchalanishi boshlanganda vujudga keladi. Yog’ochdagi namlik miqdorini, undagi gigroskopik suv miqdoriga to’g’ri keladigan miqdori tolaning to’yinganlik nuktasi deyiladi. Yog’ochni qurish davrida uning hajmi kamayadi. Bu jarayon gigroskopik suvni chiqib ketishi vaqtidan boshlanadi va bu jarayon yog’ochni qurib kamayishi deyiladi. Ko’rish jarayonida yog’och hajmi 12 % ga kamayadi. Yog’ochning qurib kamayish qiymati (hajm jixatdan) ko’ndalang o’lcham bo’yicha bo’yiga nisbatan katta bo’ladi. Agar yog’ochning qurib kichrayishi bo’yiga 0,1-0,3 % ni tashkil etsa, bu qiymat ko’ndalang bo’yicha 3-10 % ga teng.
Yog’ochni randalash jarayonida uni qurib, o’lchamini kamayishini hisobga olinishi kerak, chunki asosan xom yog’och randalanadi.
Yog’ochning havoda namlikni yutishiga gigroskoplik deyiladi. Namlikni yutilish tezligi haroratga va havoning nisbiy namligiga bog’liq. Agar havo nisbiy namligi 60-70% va harorat 200S bo’lsa, u holda havoda quritilgan yog’ochning namligi taxminan 12 % ga teng bo’ladi. Yog’ochning gigroskopligi uning kamchiligi hisoblanadi. Yog’ochning havodagi namlikni yutishini kamaytirish maqsadida u qizdiriladi. Ko’p vaqt davomida yog’ochni 700S gacha qizdirish natijasida uning giroskopligini kamaytirish mumkin, lekin bunda yog’ochning mexanik xossasi yomonlashadi. Yog’och sirtini namlik o’tkazmaydigan qatlam, ya’ni turli laklar bilan koplash har doim ham yaxshi natija bermaydi. Yog’ochni sun’iy smolalarga shimdirish bir kadar yaxshi natija berishi mumkin.
Agar suvga yoki boshqa biror bir moddaning suvli eritmasiga yog’och tushirilsa, u holda yog’och ko’pgina miqdorda suv yoki suyuqlikni yutadi. Yog’ochni suv yoki boshqa suyuqlikni yutish qobilyati uning namlik yutish hajmi (vlagoemkostь) deyiladi. Bu kattalik yog’och g’ovaklarining miqdori va o’lchamlariga bog’liq.
Yog’ochning namlik yutish hajmiga va uni yutish tezligiga suv harorati katta ta’sir ko’rsatadi. Past haroratda yog’ochni shimilish tezligi past bo’lsada, past haroratda yuqori haroratdagiga nisbatan ko’p suv yutiladi. Mumsimon moddalar yog’ochga suvni yutilishini qiyinlashtiradi. Yog’ochga tuzli eritmalar ham yutiladi, lekin toza suvdagiga nisbatan tuzli eritmalarning yutilish tezligi sekin kechadi. Lekin harorat ortishi bilan tuzli eritmalarni yog’ochga yutilishi ham ortib boradi.

Yog’och suvga shimdirilganda, u bukadi va bu vaqtda issiqlik ajralib chiqadi. Bukish chog’ida katta kuchlanishlar vujudga keladi. Masalan toshda teshik hosil qilib, u yerga yaxshi quritilgan yog’och bo’lagi joylashtirilsa va unga suv qo’yilsa, u holda oldin yog’och bo’kadi va natijada u toshni bo’lib yuboradi. Qurigan yog’ochdan yasalgan bochka, chan, qayiqlar suvga tushirilganda, yog’och bo’kadi va ulardagi tirqishlar kichiklashishi natijasida ularga suv o’tmaydi.

Yog’och o’rganilganda ikkita tushunchaga ahamiyat beriladi: yog’och moddalarining solishtirma og’irligi va yog’ochning hajm og’irligi. Yog’och moddalaring solishtirma og’irligi birdan katta. Uni aniqlashning bir necha usullari mavjud. Yog’och moddalarining haqiqiy solishtirma og’irligi hamma daraxt navlari uchun taxminan bir xil va u aniqlash usuliga bog’liq ravishda 1,47 dan to 1,56 gacha bo’lishi mumkin.
Yog’ochning hajm og’irligi qiymati katta ahamiyatga ega, chunki ko’p vaqtlarda yog’och hajm bo’yicha o’lchanadi. Yog’och hajm og’irligi uning haqiqiy og’irligiga va g’ovaklar hajmiga bog’liq. Qanchalik g’ovaklarning hajmi katta bo’lsa, shunchalik yog’ochning hajm og’irligi kam bo’ladi. Yog’ochning g’ovak hajmi katta, yog’ochning g’ovak bo’lmagan qismi umumiy hajmning 20-50 % ini tashkil etadi. SHuning uchun odatda hajm og’irlik birdan kam bo’ladi, ba’zi hollarda bu qiymat birdan ozgina ko’p bo’lishi mumkin.
Hajm og’irlik qiymati yog’ochning namligiga bog’liq bo’lib, agar yog’ochning g’ovaklari havo bilan to’lgan bo’lsa, bu qiymat g’ovaklar suv bilan to’lgandagiga nisbatan past bo’ladi. Hajm og’irlik daraxt naviga, yoshiga, o’rmon turiga, namuna olingan joyga bog’liq bo’lib, uning qiymati taxminan 0,37 dan 1,04 gacha bo’lishi mumkin. Lekin chet eldagi ba’zi daraxtlarning hajm og’irligi 0,035 va 1,42 bo’lishi mumkin (1,42- Floridadagi temir daraxt, va 0,035 - Yava orolidagi Aestonia apotulata). Quruq yog’och elektrni yomon o’tkazadi, shuning uchun quruq yog’ochdan radiopriyomnik, televizor va boshqa elektr asbob-uskunalar uchun qutilar, randa dastaklari va boshqa elektr bilan ishlashga mo’ljallangan buyumlar yasaladi. Yog’ochni elektr o’tkazuvchanligi uning namligi ta’sirida keskin o’zgaradi. Yog’ochning elektr tokiga qarshiligi uning har xil yo’nalishi bo’yicha turlicha bo’ladi.
Harorat ortishi bilan yog’ochning elektr o’tkazuvchanligi ortib boradi. Yog’och elektr o’tkazuvchanligini uni parafin, transformator yog’i va boshqa smolalarga shimdirish orqali kamaytirish mumkin.
Yog’och-bu g’ovaksimon sistemadir. Daraxtning ba’zi navlarida ularning g’ovaklari daraxtning 80% ini tashkil etadi. Yangi kesilgan igna bargli daraxtda bu g’ovaklarni yarmi suv bilan va yana yarmi havo bilan to’lgan bo’ladi. Yog’ochni quritish natijasida havo bilan to’lgan qism ulushi ortib boradi. Ma’lumki havo issiqlikni yomon o’tkazadi.
Issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti daraxt naviga, yog’och namligiga, hajm og’irligiga va haroratga bog’liq. Yog’ochning g’ovakliligi uning navi bilan aniqlanadi. G’ovaklik kanchalik katta bo’lsa, shunchalik yog’ochning issiqlik o’tkazuvchanligi va hajm og’irligi kam bo’ladi. Harorat ortishi bilan yog’ochning issiqlik o’tkazuvchanligi ham ortadi. Lekin har xil yo’nalishda u turlicha qiymatga ega bo’ladi. Masalan qarag’ayning bo’yi bo’yicha issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti eniga nisbatan uch barobar kichik. Yog’ochning bo’yi bo’yicha issiqlikda o’lchamlarini o’zgarishi sezirarli emas (temir va misga nisbatan 5-6 marta kichik). Lekin ko’ndalang holatdagi kengayish koeffitsienti yog’och bo’yiga nisbatan 12-15 marotaba katta va temir hamda misga nisbatan 2-3 marta katta. Quruq yog’ochning turli daraxt navlarida issiqlik yutish hajmi deyarli bir xil (0,33-0,34).