Yorug‘lik o‘lchashlarida ishlatiladigan birliklar

R



2
4 R




4


dФ
Ф

4
Ф
I

2
R




.
4
4
2
2
2
p
c
R
R
R
S







---

(1.5) 
Yoritilganlik Е. Yoritilganlik deb, sirt birligiga to‘g‘ri kelgan oqim 
kattaligiga aytiladi. 

yuzning yoritilganligi 
bo‘ladi. (1.2) va (1.3) larni hisobga olsak,
(1.6) 
bo‘ladi. (1.5) dan ko‘rinadiki nuqtaviy manba hosil qilgan yoritilganlik 
manbadan sirtgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsional va 
yorug‘lik oqimi yo‘nalishi bilan yoritilgan sirtga o‘tkazilgan normal orasidagi 
burchak kosinusiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. 
Manbaning B ravshanligi. Ba’zi bir manbalarni nuqtaviy manbalar deb 
bo‘lmaydi. Bu manbalarning ko‘pi shuncha kattaki, kuzatish olib borganda 
oddiy masofalarda ko‘z bilan ularning shaklini payqash mumkin. Juda 
ko‘pchilikni tashkil qilgan bunday manbalarga nisbatan ravshanlik 
tushunchasi tarixiy ma’noga ega. Bu tushuncha ajrata olish qobiliyati 
chegarasidan tashqarida yotuvchi manbalarga masalan: yulduzlarga nisbatan 
qo‘llanila olmaydi. 
Sirtning В ravshanligi yorug‘lik chiqaruvchi sirtning berilgan 
sohasidan chiqqan va berilgan yo‘nalish bo‘yicha nurlanishni xarakterlovchi 
kattalikdir. Yo‘nalishni esa uning yorug‘lik chiqaruvchi sirtga o‘tkazilgan 
normal bilan tashkil qilgan i burchagi aniqlaydi. Sirtning 

elementiga 
tayanuvchi va d

fazoviy burchak hosil qilgan dastani ajratib olib ravshanlikni 
quyidagicha yozishimiz mumkin: 
.
(1.7) 
Bu i burchak bilan aniqlanuvchi yo‘nalish bo‘yicha ravshanlanishi 
deyiladi. Demak ma’lum bir yo‘nalishdagi ravshanlik deb, ko‘rinmas sirt 
.


d
dФ
I

dФ
E

2
cos
R
i
I
Id
dФ
E






соsid
dФ
В
i




---

birligining o‘sha yo‘nalishda birlik fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan 
oqimiga aytiladi. 
В
i
ravshanlik yo‘nalishga bog‘lik kattalik. Ba’zan bu kattalik 
yo‘nalishga bog‘lik bo‘lmasligi mumkin. Bunday manbalar Lambert qonuniga 
bo‘ysunuvchi manbalar deyiladi. (faqat absolyut qora jism ana shunday manba 
bo‘ladi). Har bir qismi yorug‘likning barcha tomonga tekis sochadigan xira sirt 
yoki muhitlar Lambert manbalariga birmuncha o‘xshaydi. 
Quyoshning ravshanligi markazidan chetiga tomon birmuncha pasayib 
radiusining 
3/4 
qismicha 
masofada 
ravshanlik 
disk 
markazidagi 
ravshanlikning taqriban 80% ni tashkil qilgani tajribada aniqlangan bo‘lsa-da, 
Quyosh sirti Lambert qonuniga ancha yaqin qonun bo‘yicha nurlanadi. 
Yorituvchanlik S. Ravshanlik tushunchasi bilan S yorituvchanlik 
tushunchasi uzviy bog‘langan bo‘lib, u integral kattalik, ya’ni birlik sirtdan 
barcha yo‘nalishlar bo‘yicha 2р fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan to‘la 
oqimdir. Shunday qilib, yorug‘lik chiqaruvchi yuzadan barcha yo‘nalishlar 
bo‘yicha tashqariga yuborilayotgan to‘la oqim Ф bo‘lsa, u holda 
yorituvchanlik 
(1.8) 
bo‘ladi. Bu yerda 

- manbaning yorug‘lik sochayotgan yuzi. 
Yorituvchanlik bilan ravshanlik orasida
(1.9) 
bog‘liqlik bor. Ф=

S munosabatning ko‘rsatishicha S yorituvchanlik, 
E yoritilganlikdek o‘lchamlikka ega va sirt birligiga to‘g‘ri kelgan oqimdan 
iborat. Yorituvchanlik sirtning yorug‘lanishini, ya’ni sirt birligidan ketayotgan 
yorug‘lik oqimini harakterlaydi. Yoritilganlik sirt birligiga kelayotgan 
yorug‘lik oqimini xarakterlaydi. 


Ф
S

B
S



---

Yorug‘lik oqimining R intensivligi. Yorug‘lik maydonini xarakterlash 
uchun yorug‘lik oqimining intensivligi tushunchasini kiritish mumkin. Birlik 
fazoviy burchak ichiga oqayotgan yorug‘lik oqimi kattaligi tushuniladi va uni 
quyidagicha yozish mumkin: 
(1.10)
Yorug‘lik chiqarayotgan sirtni xarakterlashda ravshanlik qanday rol 
o‘ynasa, yorug‘lik oqimining intensivligi yorug‘lik maydonini xarakterlashda 
shunday rol o‘ynaydi. Shuning uchun ko‘pincha yorug‘lik oqimining 
ravshanligi deb ham ataladi. 


соsid
dФ
R


---

Xulosa 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki. Yorug‘likning ko‘zga yoki qabul 
qiluvchi boshqa bir qurilmaga ko‘rsatadigan ta’siri, dastavval, yorug‘lik 
to‘lqini eltadigan energiyaning bu qurilmaga berilishidan iborat. Shuning 
uchun biz optik hodisalar qonunlarini qarab chiqishdan avval yorug‘likni 
o‘lchash - fotometriya to‘g‘risida tasavvur hosil qilishimiz kerak. Fotometriya 
yorug‘lik to‘lqini keltirayotgan energiyani o‘lchashdan yoki shu energetik 
xarakteristika bilan biror tarzda bog‘langan kattaliklarni o‘lchashdan iborat. 
Yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar. Bunday qurilmalarning 
xossalari u yoki bu spektral oblastdagi nurlanishni sezish xarakteristikasi bilan 
xarakterlanadi. 3.1- rasmda germaniy (
) va kremniy (
) asosida 
tayyorlangan fotodiodlarning spektral xarakteristikalari keltirilgan. Rasmdan 
ko‘rinib turibdiki, fototokning 
qiymati to‘lqin uzunligiga kuchli bog‘liq. 
Boshqa tipdagi yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalarning masalan balometrni 
spektral xarakteristikalari qariyb to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Shuning 
uchun ham birinchi tipdagi qabul qiluvchi qurilmalar selektiv, ikkinchi tipdagi 
qurilmalar esa noselektiv qurilmalar deb yuritiladi. Inson ko‘zi selektiv 
yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar tipiga kiradi. Uning ko‘rish funksiyasi 
kunduz kuni va oqshom uchun quyidagi rasmda keltirilgan (3.2- rasm). 
e
G
i
S

I

---

Foydalanilgan adabiyotlar: 
 
1. Ma’ruzalar matni. 
2. Nigmatov K. Radioelektronika asoslari. T., 1994. 
3. Qo‘yliyev B.T. Tabiatning fizik xossalari bitmas-tuganmasdir. 
Qarshi, 2005. 
4. Гершунский Б.С. Основи электроники и микроэлектроники. 
М., 1990. 
5. Манаев Э.И. Основи радиоэлектроники. М., 1989. 
6. Молчанов А.П., Занадворов П.Н. Курс электроники и 
радиотехники. М., Наука, 1976. 
7. Степаненко И.П. Основи теории транзисторов и 
транзисторних схем. М., Энергия, 1977.