Yoshlаr sotsiologiyasi
Download 1.16 Mb. Pdf ko'rish
|
YOSHLАR SOTSIOLOGIYASI
|
GLOSSАRIY
Аdaptatsiya – individning atrof-muhit bilan oʼzaro taʼsiri, yangi hayotiy vaziyatlarda borliq sharoitlariga moslashish. Аddiktiv xulq-atvor – barqaror jismoniy tobelik paydo boʼlgunga qadar turli moddalarni isteʼmol qilish, xususan alkogol, tamaki. Аkseleratsiya (lotinchadan asseego – tezlashish) – bolalar va oʼsmirlarning jismoniy rivojlanishi va oʼsishining tezlashishi. Аntisotsial xulq-atvor – butun jamiyat, uning boʼgʼinlari, konkret insonlar qiziqishlariga qarshi yoʼnaltirilgan xulq-atvor. Аsotsial xulq-atvor – jamiyatning maʼnaviy va axloqiy normalariga amal qilmaslik. Oʼzaro taʼsir – obʼektlarning bir-biriga oʼzaro taʼsir jarayonini, ularning oʼzaro yuzaga kelishini, bir obʼektdan ikkinchi obʼekt yuzaga kelishini aks ettiruvchi toifa. Bu harakatning rivojlanishning universial shakli. Har qanday moddiy va ijtimoiy tizimning mavjudligini va tarkibini taʼriflaydi. Davlat – biror davlatning siyosiy tuzilmasi, hokimiyat, boshqaruv organlari va strukturasi rejimining maʼlum turini oʼz ichiga oladi. Fuqarolik – davlat hududi yoki undan tashqaridan boʼlishidan qatʼiy nazar, shaxsning huquqiy dahldorligi. Fuqarolik oʼzaro huquq va vazifalarni, shaxs va davlat oʼrtasida oʼzaro munosabatni koʼzda tutadi. Gumanizm – 1) dunyoqarash va axloq tamoyili, uning asosida inson imkoniyatlarining cheksizligiga ishonish, oʼzini oʼzi mukammallashtirish qobiliyati, shaxsning erkinligini talab qilish, shaxs qadr-qimmatini himoya qilish, shaxsning baxtli boʼlish huquqi yotadi, uning qiziqishlari va talablarining qondirilishi jamiyatning asosiy maqsadi boʼlishi kerak; 2) insonning mafkuraviy feodallikdan ozod qilishga yoʼnaltirilgan Oʼygʼonish davrining ilgʼor harakati; insonga va uning yuqori ijtimoiy qiziqishlariga boʼlgan qarashlar majmui. Insoniylik – odamiylik, insonni sevish, inson qadr-qimmatini hurmat qilish. Konfutsiyning fikriga koʼra – ham jamiyatda, ham oilada insonlarning oʼrtasidagi barcha munosabatlarni taʼriflaydigan axloqiy tamoyil. Deviatsiya – toʼgʼri chiziqdan, kerakli yoʼnalishdan, normal rivojlanishdan ogʼishish. Degradatsiya – doimiy buzilish, yomonlashish, pasayish, orqaga qarab harakatlanish. Harakat – individning maqsadli, ijtimoiy ahamiyatga molik xulq-atvori. Ijtimoiy harakat – ijtimoiy muammolar va qarama-qarshiliklarni hal etish usuli, qiziqishlarning, ushbu jamiyatdagi asosiy ijtimoiy kuchlar ehtiyojlarining toʼqnashishiga asoslanadi. Delinkvent xulq-atvor – jamiyatdagi yetakchi boʼlgan kuchdan ogʼishadigan qadriyatlar va normalar tizimi tufayli yuzaga kelgan hodisa, delikvent oʼz xulq-atvorini toʼgʼri deb hisoblaydi. 156 Demografik siyosat – aholi tarkibini, joylashuvi, koʼchishi va oʼsishini tartibga solishga yoʼnaltirilgan davlat faoliyatining sohasi. Nizoning destruktiv funktsiyasi – biror bir omillar taʼsirida turli darajadagi ijtimoiy tizimlarning buzilishi. Intizom – umumiy faoliyatning har bir ishtirokchisi tomonidn maʼlum tartib va talablarning aniq bajarilishi, shusiz bu faoliyat imkonsiz boʼlib qoladi. Maʼnaviy ehtiyojlar – inson sotsializatsiyasi, bolalik davridan ijtimoiy normalarni qabul qilish jarayonida yuzaga keladigan inson ehtiyojlari. Maʼnaviy ehtiyojlar salomatlikning ijtimoiy-psixologik tomonlarini taʼminlaydi, maʼnaviy va estetik ehtiyojlardan iborat. Maʼnaviy ehtiyojlar maʼlum darajada insonning ijtimoiy ehtiyojlari bilan, muloqot sohasidagi boshqa ehtiyojlarning informatsion qismi (mehnat, rahmdillik, alьtruizm (oʼz manfaatlaridan kechish)) bilan mos keladi. Individuallik – takrorlanmas, individual, rivojlanish shartlariga oid, shaxsiy xususiyatlarning natijasi sifatida shaxsning takrorlanmas oʼziga xosligi. Qiziqish – bevosita qiziqishlar (motiv, gʼoya va hokazo) asosida yotgan ijtimoiy harakatlarning asl sababi, unda individlar, guruhlar, umumiyliklar ishtirok etadi. Konflikt – qarama-qarshi maqsadlarning, pozitsiyalarning, qiziqishlarning toʼqnashuvi, subʼektlar orasida haqiqiy kurashga olib keladi, ushbu kurashning kelib chiqishidan, usulidan, xarakteridan qatʼiy nazar. Konfliktologiya – ijtimoiy nizolarni oʼrganuvchi fan, sotsiologiya yoʼnalishlaridan biri. Madaniyat – inson va jamiyat rivojlanishining tarixan maʼlum darajasi, u hayotning va faoliyatning konkret turlarida, shakllarida, inson tomonidan yaratilgan moddiy va maʼnaviy qadriyatlarda oʼz aksini topadi. Madaniy meros – oldingi avlod tomonidan yaratilgan, vaqt sinovidan oʼtgan, qimmatli va qadrli narsa deya kelgusi avlodga qoldirilgan moddiy va maʼnaviy madaniyatning bir qismi. Madaniy qadriyatlar – obʼektiv jihatdan mavjud boʼlgan ijtimoiy-madaniy dunyoning subʼektlari (shaxs, guruh, umumiyliklar) tomonidan tan olingan baholash natijalari. Shaxs – 1) ongli ravishda tabiatni, jamiyatni, oʼzining individualligini oʼzgartiradigan va faol tarzda oʼzlashtiradigan inson; 2) individning ijtimoiy xususiyati, shaxsning boshqa bir shaxs bilan bevosita va bilvosita oʼzaro taʼsiri jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy ahamiyatga ega qirralarning integratsiyalashgan majmui, bu jarayon oʼz navbatida shaxsni mehnatning, ongning, muloqotning subʼektiga aylantiradi. Sotsial mobillik (harakatchanlik) – inson faoliyati tufayli vujudga kelgan yoki oʼzgartirilgan ijtimoiy qadriyatlarning, ijtimoiy obʼektning yoki individning bir pozxitsiyadan boshqa pozitsiyaga oʼtishi. Vertikal va gorizontal mobillik ajratib koʼrsatiladi: vertikal mobillikda individning (yoki guruhning) bir ijtimoiy pozitsiyadan boshqasiga oʼtishi har xil darajada amalga oshiriladi (vertikal 157 darajada), gorizontal mobillikda esa – xuddi shunday darajada (faqat gorizontal darajada). Yoshlar siyosati – davlat ijtimoiy siyosatining, ijtimoiy-siyosiy hayotning va munosabatlarning subʼektlarining ajralmas tarkibiy qismi, yosh fuqarolarning oʼzini namoyon qilishiga, ularning hayotiy maqsadlarining va rejalarining amalga oshirilishiga, ular qiziqishlarining amalga oshishi uchun sharoit, ragʼbat, konkret mexanizmlar yaratishga yoʼnaltirilgan. Yoshlarga oid davlat siyosati – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud sohalarida amalga oshirilayotgan davlat faoliyatining shaxs va yoshlar harakatlari bilan munosabati tizimi, uning maqsadi yoshlarning oʼzini oʼzi namoyon qilishi uchun, aqliy, axloqiy, jismoniy rivojlanishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, huquqiy sharoitlar va kafolatlar yaratish, yoshlarning ijodiy salohiyatini ham oʼzlarining, ham davlat va jamiyat manfaati uchun amalga oshirish. Yoshlar – oʼziga xos ijtimoiy va psixologik qirralarga ega katta ijtimoiy, ijtimoiy-demografik guruh, bu qirralarning mavjudligi yoshga oid xususiyatlar bilan, yoshlarning shakllanayotgan maʼnaviy dunyosi, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimiy- siyosiy holati bilan taʼriflanadi. Jamiyat – inson hayoti faoliyati jarayonida ular oʼrtasida tarixan rivojlanayotgan munosabatlar majmui. Ogʼishadigan (deviant) xulq-atvor – jamiyatda yoʼl qoʼyilgan ijtimoiy norma chegarasidan chiqadigan individning hatti-harakati. Munosabatlar – turli hajmdagi predmetlar, harakatlarning oʼzaro munosabati, maʼlum tizim elementlarining joylashish xarakteri va oʼzaro munosabati. Paternalizm – 1) tadbirkorlarning oʼz ishchilariga boʼlgan oshkora “otalarcha” munosabatidan iborat doktrina (taʼlimot), mohiyat, ushbu doktrinaga koʼra alohida xayriya tadbirlarini oʼtkazish siyosati; 2) “otalarcha” gʼamxoʼrlik koʼrinishidagi yordamdan ibort boʼlgan, rivojlangan davlatlarning rivojlanayotgan mamlakatlarga koʼrsatayotgan yordam siyosati, aslida bu narsa rivojlanayotgan mamlakatlarni iqtisodiy va siyosiy jihatdan qaram qilish siyosatidir. Vatanparvarlik – vatanga boʼlgan muhabbat hisi, vatan taqdiriga javobgar boʼlish gʼoyasi, ongi; oʼz vataniga xizmat qilish, uning qiziqishlarini himoya qilishda namoyon boʼladi. Shaxs rivojlanishining davrlarga boʼlinishi – shaxsning yoshga oid rivojlanishining davriyligi, u shaxs zamon va makon orientatsiyalarning, ehtiyoj va xohish hissiyotlarining, tarkibiy yoʼnalishlarining, faoliyatni amalga oshirish shakllarining va uni oʼzlashtirish darajasining oʼzgarishida namoyon boʼladi. Xulq-atvor – ichki va tashqi qoʼzgʼovchilariga organizmning reaktsiyasi. Moddiy ehtiyojlar – normal hayotni va ijtimoiy rivojlanishni taʼminlaydigan insonlarning moddiy-energetik ehtiyojlari sohasi (uy-joy, oziq- ovqat mahsulotlari, sanoat mahsulotlari, ishlab chiqarish vositalari taʼminoti). 158 Ijtimoiy ehtiyojlar – ham alohida insonning, ham butun bir sinf yoki ijtimoiy guruhning hayot faoliyati sohasida insonning ijtimoiy qiziqishlarini amalga oshirishga urinishlar majmui. Iqtisodiy ehtiyojlar – moddiy imkoniyatlarni taʼminlash bilan, ehtiyoj va talablarning, shu jumladan sogʼlikni tiklash va undan tashqari mehnat layoqatining (dam, turistik dam va hokazo) majmuini qondirish bilan bogʼliq boʼlgan inson ehtiyojlarining guruhi. Estetik ehtiyojlar – goʼzllik tushunchasi bilan umumiylashtirilgan insonning barcha ehtiyojlarining bir qismi; inson sotsializatsiyasi jarayonida shakllanadigan goʼzallikka ehtiyoj. Huquqbuzarlik – qonun va boshqa normativ hujjatlar bilan oʼrnatilgan xulq-atvor qoidalariga boʼysunmaslik. Tadqiqot predmeti – oʼrganishga doir boʼlgan munosabatlarning, aloqalarning, xususiyatlar obʼektining tarkibiy qismi. Jinoiy xulq-atvor – jinoyat kodeksi bilan taʼqiqlangan xulq-atvor. Muammoli vaziyat – ijtimoiy haqiqatda yuzaga keladigan, amaliy chora- tadbirlarni qabul qilish uchun va ularni amalga oshirish uchun ilmiy mazmunni talab qiladigan qarama-qarshilik. Sotsial rol – maʼlum ijtimoiy statusga ega boʼlgan insonlardan kutiladigan xulq-atvor modeli. Ushbu statusga mos keladigan huquq va vazifalar majmui bilan chegaralanadi. Shaxsning tarkibiy yoʼnalishi – faoliyat predmetiga boʼlgan orientatsiya: mehnat (predmet-vosita-mahsulot), muloqot (boshqa inson), oʼyin (jarayon, marosim), “oʼz faoliyati” (qimmatli narsa sifatida men). Sotsializatsiya – shaxs va jamiyat strukturasi oʼzgaradigan jamiyatga individning kirishi jarayoni. Sotsial guruh – ijtimoiy institutlar tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar tizimi bilan bogʼliq konkret faoliyatda insonlar birlashmasining umumiy ishtiroki. Ijtimoiy hayot – insonlarning birgalikdagi faoliyatining har xil turlari va shakllari majmui, u borliq shartlarini va vositalarini taqsimlashga, ehtiyojlarni, qiziqishlarni, qadriyatlarni amalga oshirishga yoʼnaltirilgan. Ijtimoiy tashkilot – aniq maqsadga ega tizim, uning asosida umumiyliklar, guruhlar, individlar birlashadi. Sotsial orientatsiya – oʼz borligʼining shartlariga nisbatan individning subʼektiv shaklda aks ettirilgan munosabati, bu munosabat ijtimoiy xulq-atvorni ifodalaydi. Sotsial haqiqat (sotsial dunyo) – subʼektlarning oʼzaro ijtimoiy harakati jarayonida yuzaga keladi, subʼektlar hayot faoliyatining natijasi hisoblanadi. Uning umumiy koʼrsatkichlari – jamiyat madaniyati. 159 160 Download 1.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|