Yurituvchi subyektlar faoliyatini rejalashtirish va byudjetlashtirish

Har qanday dasturni tayyorlash quyidagi uchta asosiy 
qismdan iborat bo‘ladi
 
Joriy dasturlarni qayta ko‘rib chiqish
 
Dasturlarni muvofiqlashtiruvchi tizimni yaratish
 
Yangi taklif qilinayotgan dasturlarni yaxshilab o‘rganib chiqish
 

---

154 
Eng avvalo dasturlar tuzish quyidagi uchta uzviy qismlardan iborat 
ekanligiga alohida e’tiborni qaratish lozim: 
Ishlab chiqarish darajasi uzoq vaqt mobaynida stabil bo‘lib 
kelayotganligiga qaramasdan amaldagi dastur ko‘rsatkichlarini hamisha 
qayta ko‘rib turish va tegishli o‘zgartirishlarni kiritib borish talab 
qilinadi. Chunki xo‘jalik yurituvchi subyekt miqyosida o‘zgarish 
bo‘lmagani bilan xo‘jalik yurituvchi subyektning shu mahsuloti 
sotiladigan tashqi muhitda (bozorda) o‘zgarishlar tez ro‘y beradi. 
Xususan, yangi texnologiyalar juda tez o‘zlashtiriladi, bozordagi raqobat 
muhiti o‘zgaradi, iste’molchilar talabi darajasi va sh.k. Ana shunday 
o‘zgarishlarni o‘z vaqtida hisobga olish va ular ta’sirida amaldagi 
dasturga o‘zgartirishlar kiritish juda muhimdir.
Zamonaviy xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari hamisha yangi 
dasturlarni qabul qila oladigan, ya’ni taklif qilinayotgan dastur 
loyihalariga nisbatan ijobiy yondashishi lozim. Yangi tavsiya 
qilinayotgan dasturning afzalligini ko‘rsatuvchi parametrlarning har 
birini batafsil o‘rganib chiqishi, yangi imkoniyatlar ochilishi shubhasiz 
Joriy dasturlar
Taklif qilinayotgan 
yangi dasturlar
Dasturlarni 
muvofiqlashtirish 
 
Ishlab chiqarish juda yaxshi davom etayotgan bo‘lsa ham, 
albatta joriy dasturlar qayta ko‘rilishi lozim. Sababi, xaridor 
va buyurtmachilarning talabi o‘zgaradi, iqtisodiy sharoitlar 
o‘zgaradi, ishlab chiqarish texnologiyasi o‘zgaradi. 
Yangi dasturlar hamisha puxta o‘rganilishi lozim va har bir rahbar 
yangi dasturlarni qabul qiluvchi va uni puxta o‘rganuvchi bo‘lishi 
zarur.
Yangi dastur samarasini tahlil qilishda juda keng miqyosda 
foydalaniladigan usul - «samara / xarajat» usulidir. 
Ma’qul bo‘lgan va xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy 
reja va maqsadlarini amalga oshirish imkoniga to‘g‘ri 
tushadigan 
dasturlarni 
tanlab 
olish 
va 
o‘zaro 
muvofiqlashtirish 

---

155 
bo‘lganda, uni boshqa dasturlar bilan kompleks holda tahlil qilib 
chiqishi va operativ tarzda tegishli boshqaruv qarorini qabul qila bilishi 
lozim. 
Bozor munosabatlari rivojlangan demokratik mamlakatlarda aynan 
mana shu vaziyatda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari samarali 
foydalanib keladigan tahlil usuli bor. Bu “samara / xarajat” usuli deb 
yuritiladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xo‘jalik yurituvchi subyekt 
rahbari shu masala bo‘yicha mavjud barcha ma’lumotlarni shaxsan o‘zi 
o‘rganib, shu dasturni qabul qilish qancha xarajat talab qilishi va uni 
realizatsiya qilish qancha daromad keltirishiga o‘zi iqror bo‘lishi, 
olinishi mumkin bo‘lgan real daromad miqdorini amaldagi dastur 
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslashi lozimdir.
Nima uchun xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari shu masalani 
shaxsan o‘zi o‘rganib chiqib, shaxsan o‘zi qaror qabul qilishi lozim? – 
degan o‘rinli savol tug‘iladi. Sababi, aynan rahbar hisobga olishi lozim 
bo‘lgan juda ko‘p omillar vujudga keladi-ki, ularning ko‘plarini bevosita 
miqdor jihatdan o‘lchash imkoni bo‘lmaganligi uchun, mutaxassislar 
ularni e’tibordan chetda qoldirishadi, ya’ni hisobga olishmaydi. 
Masalan, yangi dasturni qabul qilish xo‘jalik yurituvchi subyekt imidjini 
ko‘tarishi, atrof-muhit ifloslanishini kamaytirishi, mehnat sharoitini 
yaxshilashi, ma’lumotlar ishonchlilik darajasini oshirishi va shu kabi 
bevosita miqdor jihatdan o‘lchab bo‘lmaydigan samaralarni berishi 
mumkin.
Juda ko‘p xo‘jalik yurituvchi subyektlar mana shu masala borasidagi 
amaliyotlarida dasturlarni muvofiqlashtirish tadbirini ko‘p amalga 
oshirishadi. Buning uchun ular dastavval amaldagi dastur va taklif 
qilinayotgan loyihalar o‘rtasidagi farqli tomonlarni o‘rganishadi, so‘ngra 
taqqoslab ko‘rishadi va nihoyat ikkalasidagi eng ma’qul ko‘rsatkichlar 
doirasida muvofiqlashtirilgan dastur parametrlarini shakllantiradi. 
Muvofiqlashtirilgan dasurlar odatda uzoq muddatga, 2-3 yil, ba’zi 
vaqtlarda 5-10 yillarga mo‘ljallanadi va shunga muvofiq u oldindan 
tayyorlanadi. Muvofiqlashtirilgan dasturning muhim tomoni shundaki, 
unga asosan byudjet shakllanishi mumkin bo‘ladi. Aniqrog‘i, kelgusida 

---

156 
bo‘ladigan barcha tadbirlar aniq belgilangan bo‘ladi va bu o‘z navbatida 
endilikda ana shu tadbirlarning amalga oshirilish xarajatlarini sarf-hisob 
qilish va u xarajatlarni qoplash manbalarini belgilash imkonini yaratadi.