‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

Korxonaning boshqaruv organini tashkil etish. Yangi tashkil 
e tilg a n k o rx o n a n in g aso siy m u a m m o la rid a n b iri fa o liy a tli 
organizm ni bunyod etishdir. U ning doirasida ishchilar o 'z faoliyat 
maqsadlari va unga erishish yo'llarini an iq anglashlari lozim . Agar 
y angi tashk il etilg an k o rx o n a yaxshi ish la y d ig an va yaxshi 
boshqariladigan ishlab chiqarishga aylanm asa, u tanazzulga duch

---

kelib, jalb etilgan katta kapital ham , m ahsulotning yuqori sifati 
ham , hatto unga talab ham yordam bermaydi.
N yu-Y ork universiteti Biznes m aktabining professori P iter 
D rukem ing fikricha, yangi korxonadagi boshqaruv quyidagilarni 
talab qiladi:
— bozorda diqqatni biror narsaga qaratishi;
— naqd pullarni rejalashtirish va tartiblashtirish bilan bog'liq 
jaray on lar rivojini oldindan ko‘ra bilishni;
— oliy boshqaruv b o ‘g ‘inini unga zaruriyatdan oldin tuzishni.
A gar m ah sulot m uayyan m aqsad lar u ch u n foydalanishga
m o ‘ljallab chiqarilgan bo'lsa, u bozorda o 'z o 'rn in i topadi. Shu 
bilan birga, kiritilayotgan yangiliklar yangi turdagi bozorlarni 
shakllantiradi.
M asalan, ko‘p yil m obaynida barcha ishlarda nusxa ko'chirish 
q o 'llan ilm as edi. «Kseroks» firm asi nusxa ko'chirish ap p aratin i 
ixtiro qilib, bozorga chiqargandan keyin nafaqat A Q Sh, balki 
dunyoning boshqa m am lakatlarida ham ushbu yangilik ju d a keng 
tarqalib ketdi.
Shuni t a ’kidlash kerakki, «bozorni o'rganish» atam asi dinam ik 
ja ra y o n tu s h u n c h a s i b ilan b o g 'liq d ir. P .D ru k e r «Y univem » 
kom paniyasi bilan bog'liq bir m isolni keltiradi. T axm inan 1950 
y illarda b ozo rni ilm iy tahlil qilish asosida 2000 yilga kelib, 
kom pyuterlar soni 1 mingga etadi, degan faraz qilingan. Lekin 
1984-yilning o'zidayoq 1 m illiondan ortiq kom pyuter sotilgan 
edi. 0 ‘sha davrda o'tkazilgan tadqiqotlarda kompyuterlar faqat jiddiy 
ilmiy ish olib borish uchu n qo 'llanilad i, degan fikr ustuvor edi. 
Shu voqea «Kseroks» kom paniyasi bilan ham sodir b o'ldi. C hunki 
o 'tk a z ilg a n ta d q iq o tla rd a p o lig rafiy a k o rx o n alari n u sx alash
avtom atlariga m uhtoj em as, degan fikr asosiy o 'rin egallagan edi. 
Lekin hech kirn bu asboblar idora, m aktab, universitet, kollejlarga 
ham kerak bo 'ladi, deb o'ylam agan.
B undan shunday xulosa chiqarish m um kinki, yangi korxona 
tashkil etilganda uning m ahsuloti yoki xizm ati rejalashtirilm agan 
bozorlarda yangi iste’m olchilarini topadi. Faqat a n ’anaviy qotib 
qolgan ishbilarm onlik dunyoqarashni o'zgartirish kerak, xolos. 
Agar m a ’lum m aqsad uchun ishlab chiqarilayotgan m ahsulotga

---

yangi iste’m olchilar to m o nidan qiziqish bildirilsa, k o m p an iy ash u
qiziqishga jiddiy e ’tibor berib, tahlil qilib chiqishi lozim.
A gar b o zo rd an uzilish yangi k orx o n ala r u ch u n dastlabki 
vaqtda «kasallik» bo'lsa, moliyaviy om il, y a’ni n o to ‘g ‘ri moliyaviy 
siyosat olib borish bunday korxonalar taraqqiyotining keyingi 
bosqichlarida jiddiy xavf tu g ‘diradi. M uam m o sh u n d an iboratki, 
is h b ila rm o n la r yangi k o rx o n ala rn i ta sh k il etg an d a, b irin c h i 
navbatda, katta darom ad olishga intiladi. Lekin dastlabki vaqtda, 
asosiy e ’tiborni ishlab chiqarish, rivojlanish, faoliyat, pul oqim ini 
tartiblashtirish uchun m oliyalashtirish m anbaini to p ish lozim . 
Y angi korxona q o ‘sh im c h a k apital b ilan ta ’m in lan g an d ag in a 
rivojlanishi m um kin, y a’ni ishbilarm onlik moliya boshqaruvsiz 
bo‘lmaydi.
K orxonaning rivojlanishi va m uvaffaqiyatida oliy boshqaruv 
tizim i yoki maxsus boshqaruv guruhi tuzish m uhim aham iyat 
kasb etadi. U shbu guruh ishni o ‘z korxonasining ishlab chiqarish 
xo'jalik faoliyatini tahlil qilishdan boshlashi lozim. U lar korxona 
muvafifaqiyatini ifodalovchi y o 'n a lish la m i aniqlab, m aqsad va 
vazifalari ni belgilashi zarur. K orxona rahbari o 'z xodim lari bilan 
ham korlik qilib, talabni bo'shashtirm asdan, ulaiga ishonch bildirib, 
faoliyat yuritishi lozim. R ahb ar doim o etakchi bo'lishi kerak.
O 'z kuch va qobiliyatini sam arali ishlatish sohalarini aniqlash 
yangi korxonaning boshqaruv om illaridan biridir. Y angi korxona 
rivojlanib, taraqqiy etishi bilan birga tadbirkorlarning vazifalari 
ham o 'zg arib boradi. K o 'p ish b ilarm o n lar so d ir b o 'la y o tg a n
o'zgarishlarni doim o anglay olm ay, yangi sharoitda n im a qilishini 
bilm ay qoladilar. M ana shu sh aro itd a tad b irko r o'ziga: «M ening 
qobiliyatim va qiziqishim nim alarga moyil?», «Qaysi ishda m en 
o 'z im n i ko 'rsata olam an?», «K orxonaning qaysi bir ish y o 'n a - 
lishida m en foyda keltiram an? «kabi savollar berib, tegishli qaro r 
qabul qilishi m uhim aham iyatga ega.
M asalan, «Polaroid» fotokam erasining ixtirochisi Edvin Lend 
o 'z kom paniyasiga 13 yil rahbarlik qilgan. U ning rahbarligida 
kom paniya nihoyatda tez rivojlanib ketgan. Sharoitni tahlil qilgach, 
E. L en d m a ’lum v aq td an keyin o 'z i k o m p an iy ag a rah barlik
qilolm asligi, b u ishni p ro fessio n al m u tax assislar b o sh q arish i

---

kerakligini tush und i, o 'zi esa ilm iy izlanishlar bilan shug‘ullana 
boshladi, ya’ni ko'proq samara keltiradigan sohada faoliyat yuritishga 
o 'tib ketdi. E. Lend o'zig a laboratoriya qurib, kom paniyada olib 
boriladigan fundam ental tadqiqotlarni boshqardi, firm aning tezkor 
boshqaruvini maxsus tayyorlangan m utaxassislarga topshirdi. Bu 
kabi misollar ishbilarm onlik sohasida talaygina.
Franchayzingning m ohiyati va ustuvorligi. Oxirgi yillari im ­
tiyozli tad birko rlik d a franchayzing keng q o 'lla n ila b oshladi. 
Ishbilarm onlikning ushbu shaklida franchayzer (odatda, yirik bosh 
kom paniya) kichik firm a yoki biznesm enni belgilangan m a ’lum 
hududda tovar, reklam a xizm ati, biznes texnologiyalari bilan 
ta ’minlashni o 'z zimmasiga oladi.
Buning evaziga firma (franchayzi) kom paniyaga (franchay- 
zerga) m enejm ent va m arketing sohasida xizm at ko'rsatish va shu 
kompaniyaga o'zining m a’lum kapitalini qo'yish majburiyatini oladi. 
O datda, franchayzing faqat kom paniya franchayzer bilan ish olib 
b o rish m a jb u riy a tin i o lib , b iz n e sd a u n in g k o 'rs a tm a la rig a
bo'ysunishga harakat qiladi.
Franchayzi korxonasi franchayzer tom o n id an tashkil qilingan 
tizimning bir qismi sifatida faoliyat yuritadi. Hozirgi vaqtda AQShda 
yarim milliondan ortiq korxona imtiyozli ishbilarmon faoliyati bilan 
shug'ullanadi. Ularning ulushi mustaqil korxonalarga nisbatan oshib 
bormoqda.
Franchayzingni yoym oq u ch u n yirik firm a egalari vaqt-vaqti 
bilan ko'rgazm a o'tkazishadi. B undan m aqsad kishilarni im tiyozli 
ishbilarm onlik bilan shug'ullanishga jalb etishdan iborat.
Ishb ilarm on lik n ing bu turi yoqilg'i quyish shox ob ch alari 
(32%), engil va yuk m ashinalari bilan savdo-sotiq qilish (6%), 
restoran va ovqatlanishda tez xizm at ko 'rsatish (7%) biznesida 
keng quloch yoygan.
F ranchayzingning asosiy ustuvorligi bitim tuzgan korx o n a­
larning aniq ixtisoslashishidir. Yirik firm aning k o 'm a k berishi 
franchayzingni tijorat tavakkalini kam aytiradi. Bosh firm a o'qitish 
ishlari olib boradi va franchayzi-korxona ish faoliyatini doim o 
nazorat qilib turadi.

---

Shu bilan birga tizim b a ’zi kam chiliklardan xoli em as. U ning 
eng asosiy kamchiligi qism an mustaqillikni yo'qotishdir. Franchayzi 
korxonasi bosh firm a bilan yuridik bitim orqali bog'lan gan bo‘lib, 
u n in g q o n u n - q o id a l a r i ta la b ig a b o ‘y s u n a d i, f r a n c h a y z e r
kom paniyasining k o ‘rsatm alarida bayon etilgan biznesni olib borish 
uslublariga rioya qiladi. Bu esa, o ‘z navbatida, tashabbuskorlikni 
yo'qotishga olib keladi.
5.3. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy 
tahlil qilish asoslari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar faoliyat 
yuritishlarini m ablag1 bilan ta’minlash iqtisodiy m uam m olardan biri 
bo'lib, katta tavakkalchilikni talab etadi. Sarflangan m ablag'lam i 
qaytarish, qoplash m uddati qanchalik uzoq bo'lsa, bu xavf darajasi 
ham shunchalik oshib boradi. Chunki, bu m uddat ichida bozor 
ko n ’yunkturasi h am , narx-navolar ham , ish haqi to'lovlari ham
sezilarli oshib boradi. Shuning uchun, iqtisodiyot barqarorbo'lm agan 
sharoitlarda (ayniqsa, bu holat nafaqat ayrim tovar bozori, balki 
butun mamlakatga xos bo'lsa) xarajatlari tezroq qoplanadigan samarali 
loyihalarga mablag' sarflash maqsadga muvofiqdir.
Bunday yondashuv fan-texnika taraqqiyotining s u r’ati eng 
yuqori bo'lgan va yangi texnologiya yoki m ahsulotlarning kirib 
kelishi oldingi investisiyalarni tezda q ad rsizlan tirib yuborishi 
m u m k in b o 'lg a n ta rm o q la r u ch u n ju d a m u h im d ir. B u n d a n
tashqari, pulni oluvchi etarli obro'ga ega bo'lm asa va m ablag' egasi 
uzoq m uddatga unga pulni ishonishni xohlam asa ham m ablag'ning 
o 'zin i qoplash m u dd atig a qarab ish ko'riladi.
Misol tariqasid a, «Jahongir» kichik korxonasining mablag* 
bilan t a ’m inlanish va uni o'zlashtirish tartibini k o 'rib chiqam iz. 
Korxona ixtiyorida o'zlashtirish uchun 120 ming so'm lik xomashyo 
resurslari va tay y o r m ahsulotlar mavjud. M azkur resurslardan 
foydalanish natijasida korxona 35 ming so'm daromad olishni ko'zda 
tutm oqda. Shu asno da korxona rivojlanish fo nd id an ajratilgan 
pullar va b an kd an olingan kreditlam i 4 yildan kechiktirm asdan 
qaytarish rejalashtirilgan. X o'sh, ushbu loyiha talabni q ondira 
oladimi?

---

Buning uchun quyidagi hisob-kitoblarni am alga oshiram iz. 
Korxona xarajatlarini qoplash m uddati quyidagi form ula orqali 
hisoblanadi: