Z. M. Yakubov cholg`u ijrochiligi

“Dutor” - tojikchadan ―Du‖ -ikki, ―tor‖ - tor ma‘nosini anglatib, 
o`zbek, shuningdek, tojik, turkman va uyg`ur xalqlari ortasida keng 
tarqalgan torli-tirnama cholg`u sozidir. Dutor ikki qismdan – dasta va 
kosadan iborat bo`lib, bularni birlashtiruvchi qismni ―bo`g`iz‖ deb 
ataladi.
―Dutor‖ kosasi o`yma yoki ―qovurg`acha‖ larning birlashganidan 
qilinishi mumkin. ―O`yma dutor‖ Samarqand, va Xorazmda qo`llanilib, 
bir bo`lak tut yog`ochdan o`yib ishlanadi. Qovurg`ali dutor ham tut 
yog`ochidan ishlanib, 8-10 bo`lak yupqa taxtachani egib birlashtiriladi. 
Kosa ustiga yopishtiriladigan qopqoq ham tut 
og`ochidan 
tayyorlanadi. Odatda dutor yasaladigan tut yog`ochi soyada quritiladi. 
Dutor dastasi olma yog`ochidan qilinadi va unga 13-14 ta ichak parda 
bog`lanadi.
Dutorning umumiy uzunligi 1200-1300 millimetrdir. Ayrim 
joylarda 750-800 millimetr ham bo`ladi. Ipakdan qilingan ikki tor 
kvarta-o`rta parda sozi, kvinta-bosh parda sozi, unison-qo`sh parda
sozi va oktavalarga sozlanadi. Bulardan ko`proq qo`llaniladigani 
―munojot‖ - kvinta va ―Tanovar‖ - kvarta sozlaridir. Bu sozlar aniq bir 
balandlikda bo`lmay, ijrochi va ashulachi xohishi bo`yicha, turlicha 
balandlikda bo`lishi mumkin. Dutor ansamblda va yakka soz sifatida 
qo`llaniladi. Ovozi past, mayin bo`lgani uchun ko`proq yakkanavoz 
tarzida ijro qilinadi. Shuning uchun ham maxsus dutor kuylari bor: 
―Rohat‖, ―To`rg`ay‖, ―Dutor bayoti‖ va boshqalar. O`zbek xalq cholg`u
sozlaridan ―Dutor‖ ayniqsa ayollar orasida keng tarqalgandir. 
Respublikamizda sadaflar va o`ymakorlik bilan dutor yasashda Usta 
Usmon Zufarov mashhurdir Dutor qaytadan ishlanib o`zbek xalq 
cholg`u sozlari orkestrida kiritilgan. Orkestrda dutorning alt, bas, 
kontrabas turlari qo`llaniladi. 

---

170 
“Dutor alt” - dutorning kichraytirilgan turi bo`lib, uning qopqog`i 
tut o`rniga archa daraxtidan qilinadi. Ipak torlar o`rniga ichak tor 
tortiladi. Pardalar dastani o`yib, xromatik holda doimiy o`rnashtirilgan. 
Torlar kvarta bo`yicha birinchi oktavadagi Mi va Lya-ga sozlanadi. 
Notalar skripka kalitida, eshitilishiga nisbatan oktava yuqorida yoziladi. 
Hajmi kichik oktavadagi Mi, Lya-dan birinchi oktavadagi Sol‟ va 
ikkinchi oktavadagi Do-ga qadardir. 
“Dutor bas” - dutorning katta qilib ishlangan turi bo`lib, uning 
to`rtta tori bo`ladi, ular kvarta bo`yicha, to`rtinchi tor katta oktavadagi 
Do, uchinchi tor katta oktavadagi Sol‟, ikkinchi tor kichik oktavadagi Re 
va birinchi tor kichik oktavadagi Lya-larga sozlanadi. Lya tori ichakdan 
qilingan bo`lib, qolganlari metaldandir. Notalar eshitilishi bo`yicha, bas 
kalitida yoziladi. Ovoz hajmi katta oktavadagi Do-dan birinchi 
oktavadagi Sol‟-ga qadardir.