Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

i III MHVO/.ANAT KO‘PRIKLARI
Miivo/anat ko‘priklari qarshilik datchiklari termometrlari bilan |.ii,< 1111 >l.< ishlash uchun mo‘ljallangan asosiy o‘lchov asbobi hisob- I Hill', ill.и ikki xil bo‘ladi: Laboratoriya sharoitlarida qo‘l bilan ни) и/ iii.illunadigan va sanoatda avtomatik ravishda muvozanatlana- ,lii< ni kii'piiklar. Avtomatik muvozanat ko‘priklar ko‘rsatuvchi, H Ivii/
i i.ir.hilik Icrmometri ulanadigan doimiy tok muvozanat ko‘prigi- м11n< piiir.ipial sxemasi 15-rasmda keltirilgan. Ko‘prik ikkita doimiy .,n 11111к A’, va R₂, o‘zgaruvchan qarshilik (reoxord) R₃, simlar П 11111ri A’ va qarshilik termometri ^dan iborat. Ko‘prikning asosiy
.lit, doimiy tok manbayi E, ikkinchi «bd» diagonaliga esa
i, i)i.i ill,ii’icli П orqali nol-pribor HP sezgir galvanometr ulanadi.
I и luikiung muvozanat holatida «bd» diagonalda tok kuchi /₀ = 0 1.1 • hi I. qai’.hihklarda kuchlanishning kamayishi bir xil bo'lgani uchun
I,R, = I₂R₂ (2.36)
l, |, vo/i'.h mumkin. Shuningdek, ko‘prikning qolgan «be» va «ed»
,, n ii.и id.i ham kuchlanishning kamayishi bir xil:
I,R₃ = I₂(R_r + 2R_c). (2.37)
i ¹ Ui) longlamani (2.37) tenglamaga bo‘lsak,
A,+2j^ (2.38)

yoki

Л, = M.-2 S'. (2.39)
Shunday qilib, muhit temperaturasining o‘zgarishi natijasida R_t termometrning qarshiligi o'zgaradi va yelkalarda muvozanat buziladi. Ko‘prikni muvozanat holatiga qaytarish uchun reoxord ning surgichi muvozanat holat ta’minlangunga qadar suriladi.
Atrof-muhitni temperaturaga ta’siri natijasida yuzaga keladigan xatolikni bartaraf etish uchun qarshilik termometrining uch simli ulash sxemasi qo'llaniladi. Bunday ulash usulida bir simning qarshi­ligi R_t qarshilikka, ikkinchi simning qarshiligi esa o‘zgaruvchan qarshilikka qo'shiladi. U holda muvozanat tenglamasi quyidagichz bo‘ladi:
(2.40)
Agar /?, = R₂ bo‘lsa, R_t+ R_c= R_}+ R_c bo'ladi.
Bundan ko'rinib turibdiki, uch simli ulashda simlarning qarshiligi o‘lchov natijasiga ta’sir qilmaydi.








a) b)


15- rasm.
a) muvozanat ko'prigining prinsipial elektrik sxemasi; b) uch simli ulash sxemasi.


пн Mid.I liar xil turdagi o‘ziyozar, bir va bir necha nuqtalardagi ' м i| и-1 it 1111 м n i olchaydigan, signal beruvchi va rostlovchi avtomatik nimo/aii.il ko'priklari keng tarqalgan.
\vininaiik mnvozanat ko‘priklarida kontaktli kompensatsiyalovchi i' mnv* li;m rczistorlar eng ishonchli element hisoblanib, ular iMi.lamida o'lchanayotgan kattalik qarshilikli termoo‘zgartgich in hilip.i bilan kompensatsiyalanadi.
Ssinmaiik mnvozanat ko‘priklarda reoxordning surgichi avtomatik

• 
  i Ini.i siljiydi. Bunday ko‘priklarning o‘lchash sxemasi doimiy yoki i*.mm linn tok manbayidan ta’minlanadi. 0‘zgaruvchan tok
  

mmn/aiial ko'priklarida aktiv qarshiliklar hal qiluvchi ahamiyatga m i Imiimg uchun doimiy tok ko‘priklari uchun chiqariladigan \ui|Hildagi tenglamalar o‘zgaruvchan ko‘priklaruchun ham saqlanadi.

• 
  • миuvc linn tok muvozanat ko‘priklari bir qator afzallildarga ega:
  

■ h h i li sxemasi kuch transformatorining bir o‘ramidan ta’minlanadi,
, i hi (|iI’sliimcha ta’minlash manbayi talab qilinmaydi, shu bilan inica lelnanish o‘zgartgichning ham zaruriyati bo‘lmaydi.
I.n'isaiuvchi va o‘ziyozar elektron avtomatik muvozanat ko‘pri- t-iiiinu |>iinsipial sxemasini (16-rasm) ko‘rib chiqamiz. Prinsipial . iii.ii'.a (|iiyidagicha shartli belgilar kiritamiz:
A' reoxord; 7?_sh — reoxord shunti, u reoxord qarshiligiga l" l|'ilnii|',an qiymat yetkazib turish uchun xizmat qiladi; R_d — o‘lchash

• 
  li ip i/onini belgilash qarshiligi; R_q — shkala boshlang‘ich qiymatini с iInvi In qo‘shimcha qarshilik; R_{, R₂, R_d — ko'prik sxemasining
  
• 
  I и luliklari; R_b — tokni cheklovchi ballast qarshilik; R_t — qarshilik i< шиinietri;
  

A’ simlar qarshiligini rostlovchi qarshilik; RD — asinxron tniuleiisatorli reversiv dvigatel; SD— diagramma lentasini siljituvchi anxioii dvigatel; C, va C₂ — qo‘zg‘alish o'ramining magnit oqimi ini.in boshqaruvchi o‘ram o‘rtasidagi siljish fazasini (90°) va uyg‘onish n i iniula kuchlanishni (127V) kerakli miqdorga yetkazish uchun о/и in l qiladigan kondensatorlar; C₃ — reversiv dvigatel boshqaruv-

• 
  In o'ramini shuntlovchi kondensator, shu o'ramdagi tokning induk- ivnsini kompensatsiyalaydi. TO — tokni olib ketuvehi.
  

ko'prik sxemasidagi barcha qarshiliklar manganin simdan i ivvorlangan bo‘lib, qarshilik termometri uch simli ulash sxemasi и ulidn ulangan. Bu holda termometrni ko‘prik bilan ulaydigan mil.lining qarshiligi ko‘prikning yelkalariga taqsimlanadi. Shuning и- Inin atrof-muhit temperaturasining tebranishi natijasida, ulangan
41

1 10
		t>	1t^c>

16- rasm. Avtomatik elektron muvozanat ko'pngming
prinsipial sxemasi.


Doimiy tok manbayidan ishlaydigan muvozanat ^ko‘pnginmg o‘
qariladi.

• 
  II MIVIK.IMK, GAZ VA BUG‘LARNING TEMPERATURASINI
  

O' I ,C I IASI I DA TERMOMETRLARNI 0‘RNATISH
! Im l.misli, issiqlik uzatish va issiqlik almashinish ta’sirida kuzati- l nii,i щ i hegaralangan uslubiy xatolikni tayinlash maqsadida termo- hh ii I n in o'matish usullarini ko‘rib chiqamiz.
Mini)’,a islilab chiqarish inshootlaridagi havoni va tashqi havoning i iii|M i,iiuiasini odchashda ekranlashtirilgan termometrlardan foyda- i >111 Inn 111iso 1 qilib keltirish mumkin.
I .Ы,ib chiqarish inshootlarida havoning temperaturasini o‘lchash mi Inin himoya armaturasi va ekran bilan ta’minlangan TCM-6114 ihii.11j• i qarshilik termometridan foydalaniladi. Shuningdek, bu ter- tashqi havoning temperaturasini odchashda ham

• 
  i«• II imladi. Bunday hollarda termometrlarni quyosh radiatsiyasi va M In|i iniihit radiatsiyasidan himoya qilish uchun ularni maxsus
  

1. 
   ,i Ini I.iip,a odnatiladi.
   

'.uni),lining ko‘p tarmoqlarida temperaturani odchash uchun iniiibli lexnik termometrlar va temperatura o‘zgarishidan ogoh- hiniiir.li maqsadida simobli elektrokontaktli termometrlar keng i-«Miiilgan. Bevosita quvurlarda, agregat va apparatlarda o‘rnatiladi- _t hi Ini termometrlarni sinishdan saqlash maqsadida metalldan i.ivvoilangan turli xil himoya g^£iloflari qodlaniladi. Ba’zi g‘iloflar iMinometr rezervuarini bevosita temperaturasi odchanayotgan м 1111111 j-a joylashtirish imkonini beradi. Bunday gdloflar muhit bosimi
Mi bosimiga yaqin bodgan holatda ishlatiladi. Muhit bosimi
■iimoslera bosimidan yuqori bodganda termometr rezervuarini i,-iil.ilsiyalovchi gdloflar qodlaniladi. Gdlofli termometrlar ko‘rsa-

2. 
   Inning aniqligi nafaqat termometrning sifatiga, balki gdlofning tu- /ili .ln va o‘rnatish usuliga ham bogdiq. Himoya gdloflari termo- mciining quyi qismini zarur chuqurlikka joylashtirishni ta’minlashi I i i,ik. Statsionar temperaturalarni odchashda termometrning sezgir
   

• 
  Irani bilan himoya gdlofi orasidagi issiqlik almashinishni yaxshilash и. Inin vertikal holatda turgan gdlof moy bilan toddiradi. Odcha- niiyotgan temperatura 200°C dan oshmasligi kerak. Moy sathi ter-
  

netrning pastki qismini 30 mm chuqurlikda qoplab turishi kerak,
■ liiinki miqdori ko‘paysa, issiqlikni olib termometr rezervuarini
uvitib yuboruvchi konveksion oqimlar paydo bodadi.
I emperaturani odchash aniqligi yuqori bodishi uchun termometr iniiperaturasi odchanayotgan muhitga yetarli chuqurlikda joylashti-


43

16.1- rasm. Termoo‘zgartgichni
mctall devorda yoki quvurda
vertikal holatda o'rnatish.
I — termoo‘zgartgich; 2 — qopqoq; 3 — simlarni kiritish shtutseri; 4 — joy- lashtirish uyasi; 5 — himoya materiali; 6 — himoya materialining yengil olinadigan qatlami.


rilishi kerak. Katta diametrli gaz va havo quvurlarida temperaturani o‘lchashda termometrlar yetarli chuqurlikda joylashtiriladi. 16.1- rasmda metall devor yoki D₍ > 1020 mm va P < 10 kgs/sm¹ bo‘lgan quvurlarda qarshilik va elektrik termometrlarni vertikal o‘rnatish sxemsi ko‘rsatilgan. Ter- mometrning montaj uzunligi va izolatsiyasi 4 > 600 mm bo‘lganda, issiqlik almashinishda hosil bo‘la- digan uslubiy xatolik e’tiborga olinmaydi.
Termometrlarni vertikal o‘rna- tish mumkin bo‘lmagan hollarda ular gorizontal holatda o‘rnatiladi, Termometrlar metall devor yoki tashqi diametri D_{> 1020 mm bo'lgan quvurlarda gorizontal montaj qilinganda, ishonchlilig yuqori bo‘lishi uchun u qo‘shim- cha (zakladnoy) quvurga o‘matilad| (16.2- rasm).





16.2-rasm. Termoo‘zgartgichni metall devor yoki quvurda
gorizontal holatda o‘rnatish.
1 — termoo‘zgartgich; 2 — qopqoq; 3 — simlarni kiritish shtutseri; 4 — uyali qo'shimcb
quvur; 5 — metall devor; 6 — quvur; 7 — himoya materiali; 8 — himoya materialining
yengil olinadigan qatlami.

1. 
   Mr.liilik v;i tcrmoelektrik termometrlarni o‘rnatishning yuqorida • ■ i иil|',hi iisullari ichki tomonidan g‘isht terilgan metall devor
   
2. 
   1,1 lu|i diamctri D_t >1020 mm bo‘lgan quvurlarga montaj qilislida InMii • |(* Il.i11iladi.
   

!(• i lasmda gaz temperaturasini o'lchash uchun termoelektrik t. iitiMiiiclining g'ishtga shtutsersiz gorizontal holatda o‘rnatilishi i ■< i Hiilgiin (P_u < 10 kgs/sm²).





i ¹ тип. Tcrmoelektrik termometrni g‘ishtli dcvorga shtutsersiz gorizontal
holatda o‘rnatish.
/ — Termoelektrik termometr; 2 — tutqichli qo'shimcha quvur;
I — asbest-grafitli zichlagich; 4 — g'ishtli devor; 5 — tayanch yuzasi.


I I'lmoelektrik termometr vertikal holatda shtutsersiz g'ishtga o‘r- iMiil|-.,mda uyali qo'shimcha (zakladnoy) quvur ichki devorga iihilikamlangan. Bu holatda tayanch plastinka 5 o'rnatilmaydi.
,‘tii U|i diametri D_c = 57 + 133 mm bo'lgan quvurlarda tempe- i uni,mi o'lchash uchun termometrni 16.4-rasmda ko'rsatilgandek и iimiish qulay. Bunday o'rnatish usuli turli termometrlar uchun t|i•’llanilishi mumkin.





16.4- rasm. Termometrni quvur o‘qi bo‘ylab o‘rnatish.
45


Quvurning ichki diametri oUchamlari yetarli bo‘lmasa, termometr quvur o‘qiga og‘ma qilib o‘rnatiladi (16.5- a rasm).











16.5- rasm. Termometrni quvur o'qiga nisbatan qiya (a)
va perpendikulyar (b) holatda о rnatish.
Muhit temperaturasini o‘lchashda quvurlarda termometrlari
yetarli chuqurlikda joylashtirish ta’minlasa, termometrlar perpendi
kulyar o‘rnatilishi mumkin (16.5- b rasm).


lo (\


kulyar o‘rnatilishi mumkin (16.5-6 rasm). 'iivnqhWar temperaturasim o‘lchashda gaz va bug¹ temperaturasini
Bunday hollarda qarshilik termometri (manometrik termometrni • < . . amqligmi oshirish usullariga rioya qilish zarur. Suyuqliklar- termaballoni) sezgir elementining o‘qi quvur o‘qibilan moskelishi kera и ми lemperaturasmi o'Ichash gazlarning temperaturasini odchash- rVrnatish usulini tanlashda shuni e tiborga о & t • и. uitan oson, chunki suyuqliklarga nurlanishda kcnUt ta’c-.v


•«• i • ..il inaydi.
^(l 7- rasmda quvurda ichimlik
1,>.пл4и) L.*1 M 1 1


kerakki, ularni ko‘ndalang 0‘matilganda issiqlik uzat.sh koeffitsiyen
oe‘ma va uzunligi bo'yicha o'rnatilgandan ко ra yuqori bo ladi.
⁶ To'ymgan suv bug'ining yuqori parametrlanda temperaturasi
o‘)chashda kichik inersiyali konik himoya g ilofga ega bo g
termoelektrik termometrlar ishlatiladi. Bunday termometming bu
quvurida o'rnatilish sxemasi 16.6- rasmda ko‘rsatilgan. Ко rsatishroj «
ishonchliligini oshirish maqsadida termoelektrik termometr quv Bunday hollarda, masalan, bu temperaturadagi
markazidan ma’lum masofada o'rnatiladi. , . "4'eraturasini o'lchashda issinlik nzat.d.
Bunday o'rnatish usulida issiqlik almashinish nurlan|sh va .ssiq
uzatish ta’sirida yuzaga kelgan uslubiy xatohk kichik bo Iganll
sababli, u e’tiborga olinmaydi.


Ouvurda qizdirilgan suv bug'ining temperaturasini o'lchashda
termoelektrik termometrni o^nat ¹
и unoclcktrik termometr; 2 - himoya materiali; 3
ajratiladigan qatlami; 4 — zichlovrhi m^tpri


4
L -


'“rnatish sxemasi.
iali; 3
iterial


o'rnatish uzunligi.


• ,Y Г “> - himoya materialining yengil
zichlovchi material; 5 — o'rnatish uyasi;


-—..ax suvi temperaturasini qarshilik
•""lomctn bilan о lchash sxemasi ko‘rsatilgan.
• -a/, oqimining tezligi va issiqlik uzatish koeffitsiyenti kichik
'-Ir.mda yuqonda keltirilgan usullar bilan qoniqarli natih
uiiimkm emas.


natija olish


imt ay hollarda, masalan, bu temperaturadagi gaz quvurida gaz
ipcraturasini о lchashda issiqlik uzatish koeffitsiyenti shunday
v m.itgacha oshinladiki, bunda nurlanish orqali yuzaga kelgan
" ^{>iy Xatollk} §^{az tezli}§i sun’iy oshirilganligi sababli hi J ”


w_Muu j KClgcUl
.... - , - ‘У oshirilganligi sababli hisobga
abli u e’tiborga olinmaydi.
Diametri kichik bo‘lgan (D_t < 57 mm) quvurlardagi muh -az tezhgini sun’iy oshirish usuli termoelektrik termometrning
temperaturasini o‘lchashda quvurga termometrni о rnatish uch| slum о zgarishiga olib keladi (16.8-rasm). Termoelektrik
maxsus kengaytirgich o‘rnatish kerak. | ' ¹ issiqlikdan himoyalangan quvur 2 ga kiritilgan.

fl

_{I6 7 rasm}ШЫik su*i temperaturasini o'lehashda qarsh»* «—ini


1 - qarshilik termometn, 2 _{4 zich}i_ovchi material;


*s.e





Gaz quvur 4 orqali ijektor yordamidj
so‘rib olinadi. Gaz katta tezlikda (80-1
no m/s) quvur 2 orqali o‘tib, gaz va termo
elektrik termometr orasidagi issiqlik uzatisbl
koeffitsiyentini oshiradi. Gazning tempel
raturasini oshirish, quvur ^devor^^a®J
siqlik sarfini kamaytirish maqsadida quvij
2 izolatsiya bilan qoplangan.
Nurlanish issiqlik almashmishida yu g,
kelgan uslubiy xatolik tufayli zamonaviy bud
generatorlarida gazning temperaturasJ
oddiy standart termometnk termometrlj
bilan yuqori aniqlikda o‘lchab bo lmayd
Bunday hollarda ekranlashtirilgan ter metrlar qo‘llanilishi tavsiya etiladi.


16 8- rasm. Termoelektrik termometrni so‘rish
kamerasida o‘rnatish sxemasi.


\ I


I I cmpcratura nima?
¹ < >nuLiy temperatura shkalalari mavjud?
' I'.hlash usuliga ko‘ra tcmperaturani o'lchash asboblari qanday turlarga bu'linadi?

1. 
   Krngnyish tcrmomctrlarining ishlash usuli nimaga asoslangan?
   

Kengayish tcrmometrlari qanday turlarga bo‘linadi?
'• M.ummctrik tcrmometrlarning ishlash usuli nimaga asoslangan?
' Manomctrik termometrlarning turlarini ayting. и Manomctrik termometrlar qanday afzalliklarga ega?
'• I nmoclcktrik o'zgartgichlar ishlashi qanday hodisaga asoslangan? lu Sanoatda qanday termoparalar ishlab chiqariladi?

2. 
   I cimoparalarning yuqori o'lchash chcgarasi qancha?
   

11 I mnoclektrik o'zgartgichlarda hosil bo'lgan TEYUK qaysi asboblar youlamida o‘lchanadi?
I i Mngnitoelektrik millivoltmetrning ishlashi nimaga asoslanadi?

1. 
   l I YUKni kompensatsion usulda o'lchash nima?
   

И I’otensiometming ishlash usuli nimaga asoslangan? in (.i.ushilik termometrlarining ishlash usuli nimaga asoslangan?
I/ I laiajalash nima?
In (.larshilik termometrlari qanday materiallardan tayyorlanadi?
I‘i (jarshilik termometrlari bilan birgalikda ishlashga mo'ljallangan qanday Ikkilamchi o'lchov asboblarini bilasiz?
’ll I ogometr millivoltmetrlardan nima bilan farq qiladi?
I Muvozanat ko'priklari nima uchun qo'llaniladi?
!! I Ich simli ulash sxemasi nima maqsadda qo'llaniladi?

2. 
   I cimoelektrik termometr quvurlarda qanday o'rnatiladi?
   

¹1 < ia/larning temperaturasini o'lchashda termometmi o'matish qanday amalga oshiriladi?


boh. BOSIM УА SIYRAKLANISHNI 0‘LCHASH