Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

2304040000 - 62
U 2005
М36Ц04) - 2005
© 0‘MKHTM, 2005-y.
© «Bilim» nashriyoti, 2005- y.

SO‘Z BOSHI %/

Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish mamlakatimiz- dagi sanoat korxonalarida mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish, moddiy texnika bazasini yaratish hamda Icxnikani taraqqiy ettirishda asosiy yo‘nalish hisoblanadi.
Avtomatlashtirish vositalarini ishlab chiqarishda qo‘llanish mehnat imnmdorligini oshirib, ishlab chiqariladigan mahsulot sifatini, mehnat sliaroitini yaxshilaydi. Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarishning yuqori samaradorligini ta’minlaydi. Zamonaviy texnika hamda o'lchash, rostlash va boshqarish elementlari bilan jihozlangan texnologik tizimlarni ishlatish yuqori saviyali muhandislar zimmasiga yuklanadi. Ta’lim sistemasini tubdan o‘zgartirishni ko'zda tutgan «Milliy dastur»ga ko‘ra mualliflar oldiga o‘quvchi-talabalar uchun lanlarning turli sohalari bo‘yicha zamon talabiga javob beradigan darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratish vazifalari qo‘yilgan. Mazkur «Nazorat o‘lchov asboblari va o‘rnatish» fanidan tayyorlangan o‘quv qoMlanmasi kasb-hunar kollejlari tinglovchilari uchun mo‘ljallangan bo'lib, undan ishlab chiqarishda faoliyat ko‘rsatayotgan muhandislar, nazorat oichov asboblari hamda avtomatlashtirish vositalariga xizmat ko‘rsatadigan kichik mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin. Har qanday texnologik jarayonda ma’lum bir yoki bir necha texnologik parametr ishtirok etib, ular jarayonning borishida hamda mahsulot sifatini o‘zgarishida asosiy o‘rin egallaydi. Bu parametrlarni esa nazorat o‘lchov asboblari yordamida nazorat qilinadi, rostlagichlar yordamida rostlanadi va ijrochi mexanizmlar yordamida boshqarila- di. «Nazorat o‘lchov asboblari va o‘rnatish» fani bu asboblarning ishlashi, tuzilishi hamda turlarini o‘rganib, ularni ishlab chiqarishda qo'llanish va o‘rnatish yo‘llarini o‘rgatadi.
0‘quv qo‘llanmasini o‘qib, o‘zlarining qimmatli maslahatlarini bcrgan texnika fanlari doktori, professor O. F. Safarovga hamda Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Texnologik mashina, jihozlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish» kafedrasi professor- o'qituvchilariga mualliflar o‘z minnatdorchiliklarini bildiradilar.
0‘quv qo'llanma birinchi maria nashrga tayyorlanganligi sababli kamchiliklardan holi emas, albatta. Shuni inobatga olib mualliflar luirmatli kitobxonlardan o‘quv qo‘llanmasiga oid o‘z fikr-muloha- zalarini bildirishlarini so'raydilar.


Mualliflar

I BO‘LIM

1- bob. 0‘LCIIASH VA TEKSHIRISH HAQIDA ^ UMUMIY TUSIIUNCHALAR
Texnologik jarayonlarni boshqarish, tekshirish va rostlash mehnat qurolining sifatini va obyektning texnologik parametrlarini maqsadga muvofiq o‘zgarishi to‘g‘risidagi va shuningdek, energiya hamda moddiy resurslarning miqdor o‘zgarishlari to‘g‘risidagi ko‘p sonli o'lchov axborotlariga ishlov berish asosida mavjud bo'ladi. Ishlab chiqarish jarayonlari borishida texnologik parametrlarning (tempe- ratura, bosim, og'irlik, zichlik, namlik, mexanik ko‘chish, kuchlanish, tezlik va boshqalar) o‘zgarishi to‘g‘risidagi axborot o‘lchov asboblari yordamida olinadi. Shu tufayli avtomatlashtirish masalasini hal qilishda o'lchash usullari, texnik vositalar to‘g‘risidagi fan — metrologiyaga va o'lchash texnikasi qonunlariga amal qilib, o'lchash aniqliklarini oshirishga katta e’tibor beriladi.
Texnologik jarayon kattaliklarini o'lchash (fizik kattaliklar) uning qay darajada borishi to‘g‘risida to‘la ma’lumot olish imkonini beradi. Bu ma’lumot va kattaliklarning o'zgarishi esa o‘lchov asboblari yordamida olinadi.
0‘lchash vositalari, usullari va o‘lchov birliklari haqidagi ta’limot metrologiya deyiladi.
Belgilangan metrologik tavsifga ega bo‘lib, o'lchashda qo'llanila- digan texnik vositalar o‘lchash vositalari deyiladi.
Namuna sifatida tasdiqlanib, boshqa o‘lchash vositalarini tekshirish uchun xizmat qiladigan o‘lchash vositalari namunaviy o‘lchash vositalari deyiladi.
0‘lchash 0‘zgartgichlari, o'lchov asboblari, o'lchov qurilmalari va 0‘lchash sistemalari — 0‘lchash vositalarining asosiy turlari hisoblanadi. Standart namunalar va namunaviy narsalar o'lchov hisoblanib, u aynan belgilangan jism yoki narsaning bo'lagidir. Bu narsalarning xususiyatlaridan biri shuki, ular aniq sharoitlarda ma’lum kattalik hisoblanadi. Masalan, qattiqlik namunasi, namunaviy narsalar KC1, NaCl va boshqalar.
Ma’lumki, hodisa yoki jarayonni xarakterlovchi miqdor to'g'ri- sidagi axborotni o'lchov asbobi orqali hosil qilish 0‘lchash deb ataladi.

()dchov asbobi esa o‘lchanadigan miqdorni odchov birligi bilan taq- qoslash uchun xizmat qiladigan qurilmadir. Bunda odchanadigan miqdor va uning o‘lchov birliklari bir xil turda bodishi shart. Masalan, massaning odchov birligi g, uzunlikning odchov birligi esa mm, sm, in, km va hokazo.

0‘lchashning asosiy tenglamasi quyidagicha:
A = ng, (1)
liu ycrda: A — odchanadigan miqdor;
n — odchanadigan miqdorning son qiymati; q — odchov birligi.
Agar odchov birligi va odchanadigan miqdorning odchovi bir turli bodmasa, bunday hollarda odchash uchun o‘lchov o‘zgartgich deb ataladigan odchov asboblari qodlaniladi. Masalan, temperaturani odchash uchun simobli termometr, bimetalli plastinkalar, termojuf- tlar va boshqalardan foydalanish mumkin.

1.