Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

1- rasm. Simobli texnik termometrlar.
a — burchakli, b — to‘g‘ri, d — elektr kontaktli.


Bunday termometrlarning kamchiligi esa boshqa organik suyiiq liklarga nisbatan kengayish koeffitsiyenti kichik bo‘lib, simobli termu metrlarning sezgirligini kamaytiradi. Simobli texnik termometrlai ning umumiy ko‘rinishi 1- rasmda keltirilgan.

lidgil;	nishi	0‘lchash chegarasi,	Slikala sining boiinmalar	Ostki qismining uzunligi, mm
1 n'n'il	llurchakli	°C	oralig‘i, °C	To‘g‘ri	Burchakli
1	H-2	(-30+50)	0,5:1
1 1 ^ и 1 / 1 ') 1 II	l!-4	О о о	1
	H-5	о as о		66:103:163	104:141:201
	H-6	0...200	1:2	253:403:633	291:441:671
	11-7	О Lo о о	2	1003	1041
	П-8	0...350
	U-9	0...400	5
	It-10	0...450		103:163:253	103:141:201
	It-11	0...500		403	291

I /oh I. Termometrlar yuqori qismining uzunligi 240 mm. Yuqori к lu ll rhegarasiga ega bo‘lgan to‘g‘ri va burchakli (T-2 T-6; B-2 u i, inmomctrlar yuqori qismining uzunligi esa 160 mm.
' I cimometrlar yuqori qismining diametri 20 mm ga teng, pastki г iminki csa 8,5 mm dan ko‘p emas.
t I cimomctrlarning ko'rsatish xatoligi bir bo‘linma sonidan и linmvdi.
Hilfiliiincliik termometrlar
I iil.iiomctrik termometrlarning ishlashi qattiq jismlarning issiqlik- t m i hi/K|li kcngayishiga asoslangan. Sterjenli dilatometrik termo- "i. 111и11>*. (2- rasm) ishlash usuli esa sterjen va trubkaning issiqlikdan i ■ • if i\ i .l i larqlaridan foydalanishga asoslangan. Trubka (/) va sterjen
i issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsiyentlari turlicha bo'ladi.
11ni'I ,i i lu/iqli kengayish koeffitsiyenti kichik bo'lgan (kvars, invar),
• • I» и c.a chiziqli kengayish koeffitsiyenti katta bo‘lgan (latun (jez), ".I iilyuminiy, po‘lat) materiallardan tayyorlanadi. Sterjenning i'i о|li luiakati richag mexanizmi (3) yordamida asbobning ko'rsat- Iuim u/aliladi.









Umuman, metallar va ulaming qotishmalari yuqori chiziqli ken- gayish koeffitsiyentiga ega. Bu ko‘rsatkich latun uchun 18,9 * 10“⁶ • K“‘, nikel uchun esa 13,4 • 10^-6 • K^H ga teng. Shu bilan bir qatorda chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bo'lgan qotishmalar va materiallar ham mavjud. Masalan, invar qotishmasi (64 % Fe va 36 % Ni) uchun a = 0,9 • 10~⁶ • K^-1, kvars uchun a = 0,55 • 10~⁶ • K^-1 va chinni uchun a = 4 • 10^-6 • K^_1.
Bimetalli termometrlar
Bimetalli termometrlarning ishlashi ham dilatometrik termometr- larga o'xshab, qattiq jismlarning issiqlikdan kengayishiga asoslangan.
Bimetalli termometrlar spiral yoki tekis prujina shaklidagi sezgir elementlardan iborat (3- rasm) bo'lgan ikkita har xil metall plastinkadan tashkil topgan. Plastinkalar butun uzunligi bo‘yicha kavsharlangan. Plastinkalardan biri 1 yuqori kengayish koeffitsiyen- tiga, ikkinchisi 2 esa kichik kengayish koeffitsiyentiga ega boffganligi uchun, issiqlik oshishi natijasida plastinka shaklidagi prujina ma’lum
14


burchakka buriladi. Bu burilish esa o‘z navbatida asbob ko‘rsatgichi- nmg burilishiga olib keladi. Dilatometrik va bimetalli termometrlar vordamida-150°C dan +700°C gacha bo'lgan temperaturalar o'lchanadi. 0‘lchash xatoligi 1—2,5 % ni tashkil qiladi.

1. 
   I. MANOMETRIK TERMOMETRLAR
   

Manometrik termometrlarning ishlash usuli geometrik yopiq hajm u higa joylashtirilgan termometrik moddalarning (gaz, suyuqlik va kundensatsion suyuqlik), hajmi o‘zgarmagan holda bosimining o‘zga- • i .hi, ular kiritilgan muhit temperaturasiga bogffiqligiga asoslangan.
(ieometrik hajmning qanday modda bilan toffdirilganligiga qarab, iManometrik termometrlar gazli, suyuqlikli va kondensatsion (tez Inig'lanuvchi suyuqlik) boffishi mumkin. Har birining ishlash usuli ita/.li manometrik termometr bilan bir xil.
Manometrik termometr (4- rasm) sezgir element — termoballon /, bosim o‘zgarishini uzatuvchi kapillyar (trubka nay) 2, manometrik puijina 3, tishli uzatma 4, o‘lchov o‘zgarishining ko‘rsatkichi 5 liamda ko'rsatish darajasi 6 dan iborat.
Sezgir element — termoballon temperaturasi offchanishi kerak bo'lgan muhitga tushirilganda, muhit temperaturasining o‘zgarishiga mi is ravishda geometrik hajm (termoballon, kapillyar nay, trubkali prujinalar) ichidagi termometrik moddalar (gaz, suyuqlik yoki bug‘)- ning bosimi o'zgaradi. Bu o‘zgarish miqdori asbob ko‘rsatkichining liarakati bilan aniqlanadi.

Hajm o'zgarmaganda manometrik termometrlarda bosimninj temperatura o‘zgarishiga bogdiqligi quyidagi tenglama orqali aniq lanadi:


P = P₀[l+fi(t-t₀)],


(2.6)


bu yerda: P_t va P₀ lar t va t_Q temperaturalardagi ishchi moddalar- ning bosimi;
/5 — bosimning temperatura koeffitsiyenti.
Gazli termometrlarda bosimning temperatura koeffitsiyenti gazlai hajmiy kengayishining termik koeffitsiyentiga teng:


P 273 ^C’


suyuqlikli asboblar uchun esa


P=


flPo’


(2.7


(2.8


bu yerda: a — suyuqlik hajmiy kengayishining termik (issiqlik koeffitsiyenti;
p — suyuqlikning siqilish koeffitsiyenti.
16


(2.6) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, sezgir element — termo-
ballonning qizish temperaturasi qancha yuqori bo‘lsa, termometr
sistemasidagi bosim shuncha katta bo‘ladi.
Asbobni darajalash jarayonida shkala temperatura o‘lchov birligida
(graduslarda) darajalanadi.
Manometrik termometrlarda ishchi modda sifatida quyidagilar
qoilaniladi:

1. 
   suyuqlikli termometrlarda: simob — temperaturani o‘lchash
   diegarasi -30°C dan +550°C, ksilol (-40°C dan +400°C), metil
   ■.pirti (-40°C dan +150°C) gacha;
   
2. 
   gazli termometrlarda: azot yoki geliy -130°C dan +350°C
   gacha chegaradagi temperaturani o‘lchash uchun;
   

d) kondensatsion termometrlarda: xlormetil -20°C dan +100°C
gacha, xloretil 20°C dan 170°C gacha, benzol 90°C dan 200°C gacha
< liegarada temperaturani o‘lchash uchun qo‘llaniladi.
Barometrik bosimning (tashqi muhit ta’sirining) manometrik
lermometr ko‘rsatishiga ta’sirini kamaytirish uchun manometrik
•.istemani to‘ldirishda boshlang‘ich bosim hosil qilinadi va uning
qiymatini (2.6) tenglamadan aniqlash mumkin:


p —
⁰ №-to)’


(2.9)


Ini yerda: АР = Р, — P₀ — termometrik sistemada temperatura t₀ dan t gacha o‘zgarganda bosimning o'zgarishi. Termometrik sistemasi gaz va suyuqlik bilan toidirilgan termo- metrlarning o‘lchov aniqligi: 1; 1,6; 2,5; simob bilan to‘ldirilgan i(Tinometrlarning o‘lchov aniqligi: 0,6; 1; 1,6; kondensatsion ter- niometrlaming o‘lchov aniqligi: 1; 1,6; 2,5; 4.