Z. N. Yulchiyeva, N. A. Mirashirova, sh. D. Usmanova, G. G. Kuvandikova, I. N. Mustafaeva, D. F. Hamroqulova kasbiy psixologiya oliy texnik ta’lim yo’nalishlari uchun darslik Toshkent 2021

Masalaning qo’yilishi. Har qanday ilmiy-tekshirish ishlari kabi, psixologiyada olib boriladigan ilmiy tekshirish ishlari ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan masalani aniqlashdan, shuningdek, bu masala fanda qanchalik o’rganilganligini bilish uchun mazkur mavzuga oid adabiyotlarni o’rganishdan boshlanadi.

Tekshirish metodikasini tanlash. Psixologik kuzatishlar turli metodlar (bu metodlar haqida quyida batafsil fikr yuritiladi) bilan olib boriladi. Ishning muvaffaqiyatli chiqishi ko’p jihatdan metodni tanlashga bog’liq bo’ladi.

• 
  Aniq ma’lumotlarni to’plash. Ma’lumotlar, I.P.Pavlov ta’biri bilan aytganda, olim uchun go’yo havodek zarur narsadir. To’plangan ma’lumotlar o’rganilayotgan muammoga mos kelishi zarur. Ilmiy ma’lumotlarga bo’lgan asosiy talab – ularning to’liq va izchil bo’lishidir. To’plangan ma’lumotlar o’rganilayotgan masalani har jihatdan tavsiflab berishi kerak.
  
• 
  Aniq ma’lumotlarni ishlash. To’plangan ma’lumotlarni matematik va mantiqiy jihatdan ishlab chiqish umumiylikni, tipiklikni topish va ularni tasodifiy materiallardan ajratish imkonini beradi. Bunda to’plangan materiallarning o’rtacha miqdori (arifmetik, kvadrat va h.k.), foizi va boshqalar aniqlanadi, songa oid ma’lumotlar jadvallarga joylashtiriladi, grafik, diagramma ko’rinishlarida aks ettiriladi. Murakkab mutanosiblikdagi ma’lumotlarni aniqlashda esa variatsion statistika metodlari qo’llanadi.
  
• 
  Qonuniyatning ifodalanishi. Bu tekshirishning eng qiyin va mas’uliyatli bosqichi hisoblanadi. Chunki bu bosqichda ma’lumotlarning mohiyatini chuqur tushunish, ularning o’zaro bog’liqlikni hisobga olish kerak bo’ladi, binobarin, bitta ma’lumotdan turlicha xulosa chiqarish mumkin. Ko’pincha chiqarilgan xulosalar taxminiy xususiyatga ega bo’lib, keyingi tekshirishlar, aniqlashlar uchun asos bo’ladi.
  
• 
  Qonuniyatni amalda qo’llash. Aniqlangan qonuniyat ma’lum bir amaliyot sohasida, masalan, ishlab chiqarish jarayonida insoniy munosabatlar psixologiyasini o’rganishdan to’plangan tajriba keyingi jarayon uchun kerak bo’ladi. Ko’pgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda boshqalarning tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bo’lsa ham, har holda bunday umumlashtirishlar ilmiy jihatdan etarli asoslangan bo’lmaydi, boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi.
  

Kasbiy psixologiya fani o’rganishi kerak bo’lgan qonuniyatlarni quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:

• 
  Texnik muxandis xodimlarning shaxsi va ish faoliyati bilan bevosita bog’liq bo’lgan psixik qonuniyatlar;
  
• 
  Faoliyat turi bo’yicha shaxsning psixikasini o’rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar.
  

Hozirgi kunda o’zbek psixolog olimlari ushbu muammolar ustida ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar.
Kasbiy psixologiyaning o’ziga xos printsiplari mavjud. Har qanday usulda o’tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator tamoyillarga rioya qilishni talab etadi. Masalan: sub’ektiv (psixologik) asosga nisbatan ob’ektiv (moddiy) asosning birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning etakchilik roli, psixik hodisalarning o’ziga xos bog’liqligi tamoyili, psixologik faoliyatni o’rganishda ob’ektivlik tamoyili, nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi tamoyili
Sub’ektiv asosga nisbatan ob’ektiv asosning birlamchiligi tamoyili psixika moddiy bo’lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. Shaxsni o’rganishda biz psixik faoliyatning ko’plab tashqi ko’rinishlariga duch kelamiz. Ulardan asosiylari:

• 
  og’zaki va yozma nutq. Psixolog uchun shaxsning o’zi (shaxsiy hisobot ma’lumotlari) haqidagi mulohazalari g’oyat muhim hisob- lanadi. Nutq orqali shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarash- lari, intilishlari, bilimi va boshqalar haqida xulosaga kelish mumkin;
  
• 
  shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o’z qo’llari bilan yasagan buyumlar, asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar aniqroq ma’lumot beradi;
  

- psixik faoliyatning tashqi ko’rinish va tanada namoyon bo’lishi. Bu ko’z qarashining ma’nodorligi, yuz mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon aylanishining o’zgarishi, miya elektr faolligining o’zgarishi va hokazo.
Shuni ham ta’kidlab o’tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi namoyon bo’lishigina emas, balki psixikaning o’zi tashqi namoyon bo’lishiga qarab ham o’zgaradi. Bu fanda determenizm tamoyili deb nomlanadi.
Psixikani tashqi namoyon bo’lish shakli orqali o’rganish vositali bilish deyiladi. Psixologiya fani tarixida uzoq yillarga qadar psixikani o’rganishning asosiy metodi sifatida o’z-o’zini kuzatish (introspektsiya) metodidan foydalanib kelingan. Biz o’z ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o’z-o’zini kuzatish metodi o’ta qulay tuyuladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, chunki o’z-o’zini kuzatish ko’pincha umumiydan oddiy yoki tasodifiyni farqlash imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto’g’ri ko’rsatadi.
Psixika taraqqiyotida faoliyatning etakchi o’rin tutishi tamoyili inson psixikasining mehnatda yuzaga kelishi va faoliyatda tarkib topishidan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayri holda o’rganish mumkin emas.
Psixik hodisalarning o’zaro bog’liqlik tamoyili bizning ichki dunyomiz yagona, bir butun ekanligidan, ma’lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan shaxslarga xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu jihatdan shaxslarning ayrim tomonlarini, uning psixikasini o’rganishning o’zi asosiy maqsad bo’lib qolmasligi kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning boshqa psixik hodisalar bilan uzviy aloqasini va ta’sirini hisobga olib, inson texnika munosabatlarida tadqiq etish lozim bo’ladi.
Psixik faoliyatni o’rganishda ob’ektivlik tamoyili boshqa tekshiruvchilar qatori psixologdan ham hodisaning aniq tafsilotlarini o’rganishni, real holatni ifodalamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo’l qo’ymaslikni talab qiladi.
Nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi tamoyili nazariya amaliyot uchun asos ekanligini, u o’z qobig’iga o’ralib olmasdan amaliyot uchun yangi-yangi yo’nalishlar ko’rsatishni anglatadi.
Kasbiy psixologiya fanining bu tamoyillari birgalikda qo’llaniladi va ular har bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi.