Z. T. Taxirov nashr jarayoni asosiy bosqichlari

'Bugungi kunda faoliyat olib borayotgan nashriyot-matbaa ijodiy uylari- 
dagi asosiy lavozimlar ro 'yxati ilovada berildi.

---

qism hisoblanadi. Bunday bo‘limlar adabiyot turlariga ko‘ra tashkil 
topgan bo‘ladi. Ba’zi shunday nasriyotlarda, masalan 0 ‘zbekiston 
nashriyot-matbaa ijodiy uyida ikkita bo‘lim faoliyat yuritadi. Biri 
ijtimoiy-gumanitar adabiyotlar, ikkinchisi tabiiy - texnikaviy 
adabiyotlar tahririga ixtisoslashgan. Albatta bunday paytda 
tuzilish, shakllanishlar davr talabi asosida yuz bermoqda. Buni 
bozor iqtisodiyoti taqozo etadi. Endilikda nashriyotlar mavzuli reja 
tuzishda bozor talabidan kelib chiqishi va shunga yarasha taklifni 
shakllantirishi kerak bo‘ladi.
Mamlakatimizda ilmiy-axboriy faoliyatni tashkil etishga alohida 
etibor qaratilmoqda. Ko‘pgina ilmiy-axboriy markazlar faoliyatinig 
asosiy qismini noshirlik ishi tashkil etadi. Ular ko‘lami ancha keng. 
Ilmiy-axboriy sohadagi noshirlik ishi ikki xil xususiyatga ega. 
Birinchidan, barcha tahririyat - nashriyot bo‘limlari o‘z noshirlik 
faoliyatini tarkibiy qismi hisoblangan tashkilot topshirig‘iga asosan 
olib boradi. Ikkinchidan, ular faoliyatida tahririyat va bosmaxona 
ishlarini birlashtirgan holda o‘z imkoniyatlari asosida olib boradi. 
Biroq ular qo‘lyozmani tahririy jihatdan bosishga tayyorlashda 
noshirlik borasidagi an’anaviy tajribaga tayanadi.
Lavozimiga ko‘ra qanday atalishidan qat’iy nazar qo'lyozmani 
nashrga tayyorlovchi xodim- muharrir nashriyotlarda bajariladigan 
ishni amalga oshirishi lozim.
Kitob nashri bilan shug‘ullanuvchi nashriyotlar tarki 
biy 
qismlari ichida muayyan tur adabiyotga ixtisoslashgan bo‘g'm 
asosiy tarmoq hisoblanadi. Masalan, badiiy adabiyotlar, ijtimoiy- 
gumanitar adabiyotlar, o‘quv adabiyotlari, ensiklopedik 
asarlar va 
boshqalar. Bugungi kunda turli muassasa va tashkilotlar tarkibida
10

---

tashkil etilgan axborot markazlari, reklama, nashriyot bo‘limlari, 
tahrir bo‘limi va boshqalarda ham bevosita matn ustida ishlash 
amalga oshiriladi. Albatta, bunday bo‘lim yoki bo‘linmalarda 
bevosita tahrir bilan shug‘ullanuvchi xodimning bo‘lishi tabiiy. 
Ulaming vazifasi qo‘lyozmani tahrirdan chiqarish hisoblanadi. 
Hamon shunday ekan, bular ishining asosini noshirlik ishi bo‘yicha 
to‘plangan ko‘p yillik tajriba tashkil etadi. Lavozim jadvalida matn 
tahriri bilan shug‘ullanuvchi xodim qanday atalishidan qat’iy nazar 
u nashriyotlardagi muharrir vazifasini tugal ado etishi talab etiladi. 
Oarchi biz yuqorida sanab o‘tgan bo‘lim va bo‘linmalarda tahrir bi­
lan shug‘ullanish mavjud bo‘lsa-da, bunga alohida-alohida to‘xtalib 
o‘tmaymiz. Biz kitob nashri bilan shug‘ullanuvchi nashriyotlar 
faoliyatidagi asosiy jarayonlarga to‘xtalib o‘tamiz. Zero, mazkur 
jarayonlar to‘lig‘icha muayyan muassasa, tashkilot tasarrufidagi 
matn ustida ish olib boruvchi bo‘lim va bo‘linmalaming faoliyatiga 
ham to‘la taalluqlidir.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, noshirlik ishida muharrirlik 
kasbi yetakchi kasb hisoblanadi. U har qanday qo‘lyozmaning 
muallifiga birinchi yordamchidir. Matnning birinchi o‘quvchisi, 
uning tanqidchisidir.
Muharrir e’lon qilinishi kerak bo‘lgan har qanday nashming 
boshlanishidan to tugagunicha yo‘naltiruvchi hisoblanib, uning 
taqdirini ko‘p jihatdan hal etuvchi hamdir. 0 ‘z faoliyati mobaynida 
u adabiy til me’yorlari va uslublariga qat’iy amal qilishi, jamiyat 
nuqtai nazaridan kelib chiqishi shart. Mudom nashming yuqori 
sifati uchun kurashish, har bir kitob, risola mazmun mundarijasiga 
ko‘ra, kimlarga mo‘ljallanganligiga ko‘ra o‘z ahamiyatiga to‘liq
11

---

ega bo‘1 ishi uchun kurashish muharriming muqaddas burchidir. 
Muharrir nashriyotning asosiy xodimi. Kitob chiqarish bilan 
bog‘liq, ya’ni muayyan asaming dunyo yuzini ko‘rishi bilan bog‘liq 
barcha jarayonlarda uning ishtiroki albatta zarurdir. Mohiyatan 
qiziqarli, mazmundor va kam uchraydigan muharrirlik faoliyati 
hamisha jamiyatda yuz berayotgan (alohida bir jamiyatdagina 
emas, balki butun dunyoda yuz berayotgan) siyosiy hodisalardan 
hamisha xabardor bo‘lish, fan, texnika va madaniyat sohasidagi 
yangiliklami bilib borishi, o‘zida hayotiy hodisalami idroklash, 
tahlil qilish va umumlashtirish kabi jihatlami tarbiyalashi lozim.
Kitobshunoslikdagi tarifga ko‘ra tahririyat-nashriyot ishlovidan 
o‘tgan, belgilangan tartibda nashr bildirgichiga ega, jamlangan 
ma’lumotni o‘quvchiga yetkazishga mo‘ljallangan poligrafik jihat- 
dan mustaqil o‘z shakliga ega bosma asarga nashr deyiladi.
Hozirgi zamon nashrlari favqulodda rang-barang, mazmun va 
shakliga ko‘ra turli-tuman. Ulaming barchasini sanab chiqishning 
iloji ham, hojati ham yo‘q. Biz eng asosiy belgilariga tayangan 
holda 4 jihatga asosan farqlaymiz:
- Tuzilganiga ко ‘ra;
- Belgilar tabiatiga ко ‘ra;
- Davriyligi va tuzilishiga ко ‘ra;
- Qanday maqsadga mo ‘Ijallanganligi va та ’hmotlar tavsifiga 
ко ‘ra.
Nashr mahsulotlarining tuzilish tarxiga ko‘ra kitob, jumal 
va varaqa (plakatlar, bukletlar, gazeta va boshqalar) nashrlariga 
ajratish mumkin.

---

Belgilar tizimining o‘ziga xosligidan matniy, no tali, xarita, 
tasvir va boshqalarga ko‘ra farqlanadi.
Davriyligiga ko‘ra nashr mahsulotlari turli tuman (davriy 
bo‘lmagan, davriy-davomiy nashrlar) va tuzilishiga ko‘ra bir marta 
nashr etiladigan, to‘plam, asarlar to‘plami, turkum va boshqalar.
Qanday maqsadga mo'ljallanganligi va ma’lumotlar tavsifi 
bo‘yicha muhim nashr turi bo‘lib, quyidagilar hisoblanadi: rasmiy, 
ilmiy, ilmiy-ommabop, ommaviy-siyosiy, o‘quv, ishlab chiqarish,