Z. X. A L im o V a transport vositalarida

6
) 
yuboriladi. Qizdirilgan neft 2-rektifikatsiya minorasiga (
8
) o‘tkaziladi. 
Bu minora ostidan yuqoriga qaratib katta bosim ostida suv bug" lari 
beriladi. 
Buning 
natijasida 
qizdirilgan 
neftdagi 
eng yengil

---

uglevodorodlar birin-ketin ajralib chiqishi boshlanadi 
va ular 
minoradan tashqariga maxsus quvurlar orqali chiqaziladi.
Minora tagida neftni bug‘lanmay qolgan qoldiq qismi mazut 
deyiladi. Mazutni vakuum ostida haydalganda moylar olinadi. 
Qurilmaning kamchiligi: neft tarkibida yengil fraksiya ko‘p bo‘lsa 
apparatlarda bug‘lanish natijasida bosim ortib ketishi mumkin, bu 
apparatlar konstruksiyasini og‘irlashtirib yuboradi. Qurilmaning 
afzalligi: pech va ikkinchi kolonnaga katta og‘irlik tushmaydi.
Neftni 360°C dan ortiq qizdirib bo‘lmaydi, chunki bu tempe- 
raturada uning tarkibidagi uglevodorodlar parchalana boshlaydi. 
Uglevodorodlaming parchaianishini oldini olish va qaynash harora- 
tini pasaytirish maqsadida vakuum ostida usulidan foydalaniladi. 
Mazutni moy olish uchun qayta ishlash uni truba pechda vakuum 
ostida qizdirishdan iborat. Mazut bug‘lari vakuum kolonnasiga 
tushadi, bu yerda ular distillyatlarga ajratiladi. Bu distillyatlar turli xil 
moylar (transformator, sepatator, industrial, motor, kompressor 
moylar) olish uchun ishlatiladi.
Suyuqlik bug‘larining bosimi tashqi bosimga teng bo‘lganda 
qaynash boshlanadi. Sistemada bosim kamaytirilganda qizdirilayot- 
gan mahsulot past haroratda qaynaydi; masalan, neftning moy frak- 
siyalari atmosfera bosimida 500°C dan yuqori haroratda qaynaydi, 
bosim 700 mm simob ustunida esa harorat 100°C ga pasayadi.
Qaynash haroratining pasayishi bosimga to‘g‘ri proporsional 
emas. Past vakuum qaynash haroratiga kam ta’sir qiladi. Yuqori 
vakuumda esa o‘zgarish katta bo‘ladi. Suv bug‘i bilan vakuumni birga 
qo‘llash yaxshi natija beradi va haydash jarayonini yumshoq sharoitda 
olib borish imkonini beradi. Neft qoldiqlari polugudron va gudronlami 
qayta ishlanganda asosiy mahsulot sifatida transmission moylar 
olinadi.
Haydash usulida juda kam miqdorda (20-30%), sifati past (oktan 
soni 40-50) bo‘lgan benzin olinadi. Neftni haydab olingan benzin 
miqdori xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondira 
olmaydi.
Benzin miqdori va sifatini oshirish maqsadida hozirgi vaqtda 
qayta ishlashning 2 nchi kimyoviy usuli qo‘llaniladi. Ikkilamchi qayta 
ishlashda kimyoviy jarayonlar natijasida neft va gaz tarkibidagi

---

uglevodorodlarni yuqori harorat va katalizatorlax ta’sirida o‘zgartirib, 
yuqori sifatli benzinlar olinadi.
Kimyoviy usul 2 xil yo‘nalishdan iborat:
1
) Kreking (Parchalash);
2) Reforming (Sifatini yaxshilash).
Kreking 
neftning yirik molekulali uglevodorodlarini oson 
qaynaydigan maydaroq molekulali uglevodorodlarga parchalashdan 
iboratdir. Uglevodorodlaming 2-7 MPa bosim ostida va yuqori 
ha­
roratda (470°C +540°C) 
parchalashga termik kreking deyiladi. 
Uglevodorodlaming yuqori haroratda (450°C + 500°C) va past bosim 
(0,06+0,14 MPa) ostida va katalizator yordamida parchalanishiga 
katalitik kreking deyiladi.
Termik krekinglash jarayoni 3 xil bo‘ladi:
1
. Yuqori bosim (20+70 atm.) ostida termokrekinglash.
Bu usulda 470+540 °C da nisbatan yengil fraksiyalar (ligroin)ni 
qayta ishlab, avtomobil benzinini olish uchun ishlatiladi.
2. Neft qoldiqlarni past bosimda termokrekinglash (kokslash, 
ya’ni struktura o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni). Bu ja- 
rayonda neft qoldiqlaridagi asfalt-smola moddalari qattiq xoldagi 
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan 
gazoyi, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish. Bu 
jarayon 
termokrekingning 
qattiq 
rejimda, 
olib 
borilishi 
bo‘lib, 
har 
xil 
xomashyodan 
foydalanish 
mumkin. 
Bunda 
harorat 700+900 °C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi.
Bu ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni 
(450°C +1200 °C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat 
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan 
uglevodorod molekulalari zichlashadi.
Termik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar 
borligi bilan to‘g‘ri xaydalgan benzindan farq qiladi oktan soni 30- 
40% (68+70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq vaqt saqlab 
bo‘lmaydi, 
chunki 
vaqt 
o‘tishi 
bilan 
undagi 
to ‘yinmagan 
uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi.

---

Katalitik kreking jarayonining asosiy vazifasi yuqori sifatli 
(oktan soni yuqori bo‘lgan) benzin olishdir. Katalizatorlar sifatida 
alyumosilikatlar ishlatiladi. Harorat rejimi termokrekingnikiga o‘x- 
shash (470+540 °C), lekin reaksiya tezligi yuqori bo‘lib, olinadigan 
benzin sifati ham ancha yuqori bo‘ladi.
1.7-rasm.