Z. X. A L im o V a transport vositalarida

hamda transport vositalarini ekpluatatsiyasi bo£yicha bilim olayotgan bakalavr- 
talabalarga mo‘Ijallangan.
UDK: 656 (075)
BBK 39.33-08я73
Taqrizchilar:
B .I.B O Z O R O V - texn ik a fanlari 
doktori, professor;
E .K .U M A R O V - texnika fanlari 
nomzodi, dotsent.
0 ‘quv qo'llanm a 0 ‘zbekismon Respublikasi Oliy va o'rm a 
m axsus ta ’lim vazirligining 2009-yil 3 73-sonli buy rug ‘iga asosan 
oliy о 'quv yurtlarining talabalari uchun tavsiya e tild i
ISBN 978-9943-10-559—1
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2011.

---

Ushbu о ‘quv qo ‘llanmani olima bo ‘lib yetishishimni orzu qilgan va 
shu maqsadga erishishimga yordam bergan:
Otam 
t.f.n., dotsent Alimov Xamidulla Alimovich hamda 
Onam - t.f.n., dotsent SalimovaXadicha Karimovna 
x o t i r a l a r i g a bag'ishlayman
K IR IS H
R espublikam iz m ustaqillikka erishgandan so ‘ng 0 ‘zbekiston 
avtom obilsozligiga asos solindi va u jad al suratlar bilan rivojlana 
boshladi. “0 ‘zD EU avto” q o ‘shm a korxonasi 0 ‘zbekistonni jaho n - 
dagi 27 ta rivojlangan avtom obil ishlab chiqariladigan m am lakatlar 
safiga 
kiritdi 
v a 
iqtisodiyotim izning 
rivojiga 
m unosib 
hissa 
qo‘shmoqda.
A vtom obil transportining m ustaqil m am lakatim izni xalq x o ‘ja- 
ligini rivojlantirishda respublikam izni korxonalariga, tashkilotlariga 
va aholisiga k o ‘rsatayotgan transport xizm ati katta aham iyatga egadir. 
Transport kom pleksini rivojlantirish uni ish unum dorligini oshirishdan 
iborat. A vtom obillarning m ustahkam ligi, ishonchliligi, sam aradorligi, 
uzoq 
vaqt 
ishonchli 
ishlashi 
asosan 
uni 
ekspluatatsiyasida 
ishlatiladigan m ateriallam ing sifatiga b o g ‘liq.
A vtom obil ekspluatatsiyasiga b o ‘lgan harajatni 20-30% ni 
yonilg‘i va m oy m ahsulotlariga b o ‘lgan harajatlar tashkil etadi. 
R espublikam izda avtom obillar ishlab chiqarish jo riy etilganlishi va 
m am lakatim izda avtom obillarning soni yildan-yilga oshib borayot- 
ganligi m unosabati bilan, kelgusida neftni qayta ishlashni chuqur- 
lashtirish, yuqori sifatli yonilg‘i va m oylar olish k o ‘zd a tu tila d i
D oimiy о ‘sib borayotgan avtom obilar sonini k o ‘payishi atrof- 
m uhitga va inson salom atligiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatadi. Izlanishlar 
shuni k o ‘rsatadiki, 1 ta avtomobil 1 soatlik ish jarayo nida 50-70m 3 
chiqindi gazlam i hosil qiladi va ulam ing tarkibida 200 dan ortiq 
zararli kim yoviy birikm alar m avjud (uglerod oksidi, azot oksidi, 
uglevodorodlar, aldegidlar, ikki oksidli uglerod, oltingugurt gazi, 
qurum, q o ‘rg ‘oshin birikm alari, benzopirin v a hokazo.)
O lim lam ing aniqlashicha, havoning ifloslantiruvchi m oddalar- 
ning um um iy m iqdorini 55%i avtotransport vositalarining chiqin-

---

dilariga to ‘g ‘ri kelib, uning 90% i esa CO gazidir. A vtom obillarning 
salbiy ta ’sirini kam aytirish uchun dvigatelning ish rejim ini aniq 
tanlashni, ularda ishlatiladigan yonilg‘ v a m oylash m ateriallaridan 
to 'g ri foydalanish usullarini bilish kerak. Chunki, avtom obil tran­
sported uzoq vaqt ishonchli va sam aradorli ishlashi neft m axsu- 
lotlarining sifatiga, undan oqilona, tejab-tergab foydalanishga b o g ‘- 
liq. B undan tashqari energiya ressurslarini chegaralangan sharoitida, 
ekspluatatsion m ateriallam i tashib kelish va tarqatishda sarfni 
m e’yorlash va iqtisod qilish, avtom obil parkini kam harajatlar sarflab 
ushlab turishga yordam beradi.
Shu sababli y o n ilg 'i, m oylash m ateriallari va m axsus suyuq- 
liklam i avtom obil ekspluatatsiyasida ishlatilishi, dvigatel ishiga ta ’siri, 
ulam ing 
fizik-kim yoviy 
xossalari, 
texnikada 
ulardan 
oqilona 
foydalanish haqidagi fan 
Transport vositalarida ishlatiladigan 
m ateriallar fanini o ‘qitilishi talabalarda bu boradagi bilim larni 
m ujassam lashtirishga im kon beradi. Q o‘llanm adan k o ‘zlagan m aqsad 
bo‘lajak m utaxassislar abtom obillarda ishlatiladigan y o ‘nilg‘i 
m oylash m ateriallarining foydalanish xossalarini to ‘gri baholay 
olishga, m arkalarini ajrata bilishga, ulam ing sifat pasportlarini to ‘g ‘ri 
tushunishga, y o ‘n ilg ‘i 
m oylash m ateriallarini tejab, texnikada 
ulardan oqilona foydalanish tam oyillarini bilishga o ‘rgatishdan iborat.
0 ‘quv q o 'llan m ad a karbyuratorli va dizelli dvigatellar uchun 
ishlatiladigan y o n ilg ‘ilar, ulam ing yonish jarayoniga ta ’sir etuvchi 
xossalari va m arkalanishi, shuningdek, avtom obillarda ishlatiladigan 
moylash m ateriallari ham da texnik suyuqliklam ing asosiy xossalari, 
klassifikatsiyasi, m arkalanishi bayon qilingan.
H ozirgi ku nda o ’zbek va lotin tillarida “ Transport vositalarida 
ishlatiladigan 
ekspluatatsion m ateriallar” fanidan adabiyotlam ing 
kamligi sababli, ushbu q o ’llanm a talabalar shu fanni o ’zlashtirishlari 
uchun m uhim o ’rin tutadi.
M uallif О ’quv qo ‘llanmani tayyorlashda va chop etishda о 'z 
maslaxatlari bilan yordam korsatgan :
Toshkent Davlat Agrar Universiteti professori