Z. X. A L im o V a transport vositalarida

6
butadiyen
H H H H
I 
I 
I 
I 
H - C
= C ~ C = C
-H
Bundan tashqari, neft m ahsulotlari tarkibida:
-oltingugurtli, 
kislorodli va 
azotli birikm alar ham 1-3% 
atrofida b o ‘ladi. B u birikm alar avtom obil y o n ilg ‘ilari v a moy lari 
sifatini yom onlashtiradi.
Kislorodli birikmalar (0,005
—
0,35% O)
neft m ahsulot­
larining yuqori fraksiyalarida(kerosindan boshlab) bo‘ladi. U lam ing 
miqdori 3% dan oshm aydi. Bu birikm alar asosan heir xil kislotalar 
k o ‘rinishida b o ‘lib, ular detallam ing korroziyalanishini oshiradi v a 
neftda sm olali-asfalt m oddalam ing hosil b o ‘lishiga olib keladi.
Azotli birikmalar (0,001-1,8 % N)
- neft m ahsulotlari tarkibida 
deyarli ju d a kam m iqdorda b o ‘lib, issiq detallarda qurum v a lak paydo 
b o ‘lishini k o ‘p a y tira d i.
Shuningdek, neft m ahsulotlarining tarkibida 
oltingugurtli bi- 
rikmalamxag
k o ‘p m iqdorda bo ‘lishi - detallam i korroziyalanishini 
oshiradi, ulam ing m iqdori: benzinda 
0,15 + 0,2% dan; dizel 
y onilg‘isida - 0,2 + 0,4 dan oshm asligi kerak.
Y onilg‘i tarkibidagi oltingugurt yonish jaray o n id a suv bilan 
birikib, kislotaga aylanadi v a dvigatel detallarini yeyilishiga olib 
keladi. D vigatel detallarining yeyilish tezligi y o n ilg ‘idagi oltingugurt

---

m iqdoriga b o g iiq . Y onilg‘i tarkibidagi oltingugurt m iqdori 0,2% dan 
0,5% gacha k o ‘payganda yeyilish m iqdori 25-35% ga ortadi.
0 ,2
0 ,4
0 ,6
0 ,8
1 ,0
1 ,2
OLTING UG URT M IQDORI ° /
1.2 rasm. Y o nilg‘i ta rk ib id a g i o ltin g u g u rt m iq d o rin i p o rs h e n
h a lq a la ri yeyilisliiga t a ’siri
Sm olasim on-asfalten m oddalar neftning 
o g ‘ir qism ining 
qoldiqlarida — gudron v a bitum larida uchraydi. U lam ing m iqdori 
neftning qoldiq qism ida 40+60 % gacha, b a’zan 70 
%
g ach a boradi. 
Sm ola va asfaltenlarga boy b o ‘lgan neftlar naften-arom atik yoki 
arom atik asosga ega b o ‘ladi, ayniqsa, bunday neftlar tarkibidagi 
sm olasim on m oddalar m iqdori b a ’zan 50 
%
gacha yetadi. Tarkibi 
m etanga boy parafm li neftlarda sm ola kam bo‘lib, m iqdori 2+4 % 
gacha boradi. B unday neft tarkibida asfalten deyarli uchram aydi.
Sm olalar — qovushqoq, kam harakatchan suyuq yo k i am o rf 
xoldagi qattiq m oddalardir. Zichligi bir yoki undan yuqoriroq bo‘ladi. 
Sm olalar beqaror b o ‘lgani sababli ular neft qoldiqlaridan ajratilishi 
jarayonida asfaltenlarga aylanib ketishi ham mumkin.
1.2. Y o n ilg ‘i v a m o y la rn in g olinishi
N eftni qayta ishlashning fizikaviy va kim yoviy usullari m av-jud. 
K ondan olingan neft qayta ishlash korxonasiga yuborilishidan oldin

---

plast 
suvlari 
bilan 
m ineral 
tuzlardan 
tozalanadi. 
Qimm atli 
kom ponentlar y o ‘qolishini kam aytirish m aqsadida yana propan-butan, 
b a ’zan qism an pentan fraksiyali uglevodorodlar haydab olinadi. N eft 
yer ostida to ‘plam holida b o ‘lib, hajm i bir necha kub m m .dan m illiard 
kub m etrgacha b o ‘ladi. N eft qatlam i, odatda, 500+ 3500 m
chuqurlikda joylashgan b o ‘lib, asosiy qismi 800+2500 m chuqurlikda 
joylashgan b o ‘ladi.
Q uduqlardan chiqayotgan neft o ‘z tarkibida erigan gaz bilan 
birga har xil m iqdorda qatlam suvi, m exanik m oddalar (asosan qum
zarrachalari) ni ham birga olib chiqadi. Shuning uchun neftni N Q IZ ga 
j o ‘natishdan oldin erigan gaz, suv va m exanik m oddalardan tozalash 
kerak. 
Gazni 
neftdan 
ajratib 
olish 
uchun 
gazajratgichlardan 
foydalaniladi. Gazni to ‘liqroq ajratib olish uchun b a ’zan m axsus 
isitgichlardan ham foydalaniladi. Isitgichlardan o ‘tgan neftning 
harorati oshishi natijasida uning tarkibidagi erigan gaz ham da eng 
yengil uglevodorodlar ajralib chiqadi va ajratib olingan gaz gazni 
qayta ishlash zavodlariga (GQIZ) yoki to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri iste’m ol- 
chiga jo 'n atilish i m um kin. Erigan gaz, suv va m exanik m oddalardan 
tozalangan neft NQI3 larida qayta ishlash uchun qabul qilanadi.
N eftni qayta ishlash (haydash) da m urakkab qurilm adan (1.3- 
rasm) foydalaniladi. Q urilm a ikkita asosiy apparatdan - neft qizdiri- 
ladigan naysim on pech va rektifikatsiyalash kolonnasidan iborat.
N aysim on pechning ichida ilon izi shaklidagi uzun truboprovod 
joylashgan. Pech m azut yoki gaz yordam ida qizdiriladi. Tru- 
boprovoddan neft to ‘xtovsiz o ‘tib turadi va 320+350 °C gacha qizdi- 
rilib bug‘ va suyuqlik aralashm asi holida rektifikatsiyalash colonnasi 
(m inora)ga tushadi.
N eftni qayta ishlashda «birlamchi» v a «ikkilam chi» texnologik 
jarayonlar q o ‘llaniladi. «Birlamchi» jarayonlarga neftni to ‘g ‘ridan- 
to ‘g ‘ri «haydash» jarayonlari kiradi. B u jaray o n lar atm osferada va 
vakuum qurilm alarida am alga oshiriladi. «Ikkilam chi» jarayonlarga 
«birlam chi» jarayonlardan ortib qolgan qoldiqdan katalizatorlar yoki 
q o ‘shim cha uskunalar yordam ida kerakli m oddalam i ajratish va 
olingan m oddalar tarkibidagi (asosan oltingugurt va uni birikm a- 
larini) ajratib olish va tozalash inshootlari kiradi. N eftni haydash 
jarayoni, shu jum ladan, eng yengil v a tiniq neft m ahsulotlarini (ben-

---

zin, kerosin, dizel yonilg‘isi) olish jarayoni atm osfera bosim i ostida 
bajariladi.
1.3-rasm.