Zbek tilida nutqiy odat birliklarining lisoniy xususiyatlari

3.2. Kinetik vositalar.
“Ma’lumki, yuqori sathga doir har qanday til birliklari denotativ tomonidan obyektiv borliqdagi ma’lum harakat, narsa va hodisalarni ifodalaydi. Ya’ni obyektiv borliqdagi ma’lum harakat, narsa va hodisalar (denotat) kishi ongida aks etadi (signifikat) va ongda aks etgan bu tushunchalar ma’lum tovush qobigʻi (soʻz) yordamida ifoda qilinadi. Demak, soʻzlar obyektiv borliqdagi narsa, hodisa, harakatlarni bevosita emas, balki ong orqali aks ettiradi. Shuningdek, imo-ishoralar ham ongda ma’lum ma’noda xoslanadi. Ya’ni obyektiv borliqdagi narsa va hodisa ongda aks etadi va u imo-ishoralar orqali bayon qilinadi. Demak, bu jihatdan soʻz ham, imo-ishora ham bir xil vazifa bajaradi, har ikkisi ham belgidir”⁴³.
Inson uchun xos boʻlgan imo-ishoralarga har xil tana harakatlari – ya’ni, kinetika, mimikaga soʻzlovchining yuz ifodasi kiradi. Imo-ishora va mimikani aloqa-aralashuvdagi yordamchi funksional komponent – qoʻshimcha vazifa bajaruvchi qism sifatida koʻrsatish mumkin.
Paralingvistik vositalar va nutqiy odat birliklarining verbal vositalari kundalik muloqotda juda koʻp qoʻllanishi, nutqiy va nutqiy boʻlmagan vositalarning jamiyat tomonidan belgilb qoʻyilganidek ishlatilishi bilan bir-biriga yaqin turadi. Garchi koʻpchilik tadqiqotchilarning e’tibori noverbal kommunikatsiyani ham oʻrganishga qaratilgan boʻlsa-da, tilshunoslikda nutqiy odatni ifodalovchi paralingvistik vositalar hali maxsus oʻrganib tugatilgani yoʻq. Mimikalar, imo-ishoralar insonning turli vaziyatdagi holatiga hamroh boʻlib, doimiy xabar beruvchi kuchli vositalar hisoblanadi⁴⁴.
Uzoq yillar davomida saqlanib, oʻsib, oʻzgarib bo-ruvchi kommunikativ xulqning milliy belgi ekani har bir millatning tabiiy tilidek qabul qilinishi va oʻrganilishi bilan muhimdir.
Tilshunos olimlarimizdan biri T.M.Nikolayevaning fikricha: “Barcha paralingvistik vositalar ma’lum axborot tashish xususiyatiga ega. Ular bir vaqtning oʻzida adresantni xarakterlovchi uch xil guruh faktlari haqida ma’lumot beradilar:
1.Adresantning individual insoniy xususiyatlari.
2.Ijtimoiy-guruhiy belgilari.
3.Uning milliy yoki hududiy belgilari toʻgʻrisida”⁴⁵.
Haqiqatdan ham adresant talaffuz etayotgan til birliklarining ohangi, boʻyoqdorligiga qarab u tomonidan ishlatilayotgan imo-ishora, mimikalarning xarakteriga koʻra yuqoridagi belgilarni aniqlash mumkin. Masalan, tor doirada kuzatilganda, Fargʻona vodiysi xalqlari bilan Toshkent shahri kishilari talaffuzida bir xil fonemalarni vaziyatga koʻra turli ohanglarda aytish hodisasini kuzatish mumkin. Yoki qoʻlni koʻksiga qoʻyish harakati oʻzbeklarda kishining oʻziga xos insoniy qiyofasini, sharqona nutq odatini turli yoshdagi odamlar munosabati me’yorini, ba’zan lavozimlarning turlicha ekanini anglatsa, nemis yoki ingliz kishisining qoʻlini koʻksiga qoʻyib salom berishi me’yor emas.
“Shunday imo-ishoralar borki, ular shartli xarakterga ega boʻlib, milliy xususiyat kasb etishi mumkin. Chunki u kollektiv tomonidan ma’lum ma’noni ifodalash simvolidir. Boshqa bir jamoada esa bu ishora yo hech qanday kommunikativ vazifa bajarmaydi, yoki boshqa ma’noni anglatishi mumkin. Masalan, “xayr” ma’nosini ifodalash uchun ruslar kaftini oʻzidan orqaga qilib vertikal holatda takror-takror silkitsa, italyan kaftini oʻziga qarata vertikal holatda silkitadi”⁴⁶.
Salomlashish borasida ham hamma xalqlarning oʻziga xos odatlari bor. Masalan, Hindistonda salomlashish belgisi sifatida ikki kaftini yuz oldida juftlashtiriladi, eskimoslar esa salomlashish uchun bir-birlarining burunlarini ishqalashadi. Qadimgi xitoyda esa yuqori tabaqa vakillari uchrashganda har biri oʻz oʻng qoʻli bilan chap qoʻlini siqar ekan⁴⁷.
M.Saidxonov oʻzbeklarda aloqa jarayonida ishlatiluvchi muomala shakllarini uch qismga ajratadi:
1. Rituallar (udumlar) – urf-odatlar bilan bogʻliq xatti harakatlar va ularning yigʻindisi.
2. Etikat formalari (odab shakllari) – muomala jarayonidagi odob qoidalari.
3. Imo-ishoralar – kommunikatsiyada ma’lum axborot uzatuvchi harakatlar⁴⁸.
Bular orasida odob shakllari nutqiy odatga muvofiq kelib, ular ma’lum bir xalqqa tegishli milliy muomala madaniyatini belgilashi bilan xarakterlanadi.
A.Dyumaning butun dunyoga ovoza boʻlgan “Graf Monte-Kristo” asarini koʻpchiligimiz qiziqib oʻqiganmiz. Asar qahramonlaridan biri Valentina bir epizodda Maksimilianga qarata qoʻlidagi roʻmolchasini labiga bosib qoʻyadi. Bu – fransuz ayollariga xos salomlashishning bir koʻrinishi . Shunga oʻxshash harakatlar bizning millatimiz orasida ham bor: bu oʻzbek ayollarida boshdagi roʻmolning uchini labga bosish tarzida koʻrinadi va kutilmagan vaqtda yuzaga kelgan hodisa yoki oʻrinsiz ishlatilgan til birliklaridan hayratlanish yoki qoʻrqish ma’nosini beradi. Quyidagi asar parchasiga diqqatimizni qaratamiz;
“Ra’no irgʻib oʻrnidan turdi, goʻyo kanizaklardek, ikki qoʻli yonida va boshi koʻksida avf soʻradi:
— Inson mushtoq azniyosiyonast…