‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
61aef8397723d3.50813536
- Bu sahifa navigatsiya:
- «Iqtisodiy garmoniyalar»
- «Siyosiy iqtisod prinsiplari»
F.Bastianing (1801-1850) nomi va iqtisodiy qarashlari keng omma-
lashdi. U boy fransuz ishbilarmoni oilasida tug'ildi. Bastia 40-yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, sotsialistik g‘oyalarga qarshi bo‘lgan qarashlami faol targ‘ib etdi. Bu pamfletlar g‘oyasi mazmun jihatdan original bo‘lmasa-da, yozilish shakli bilan ajralib turadi. F.Bastianing eng asosiy g'oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, o'sha davrdagi jamiyat dunyodagi «eng go'zal, mukammal, mustahkam butunjahon assotsiatsiyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyg‘unlashgandir». F.Bastia 1850-yilda «Iqtisodiy garmoniyalar» kitobini chop etdi. Unda garmoniya (uyg‘unlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan cheklanmagan raqobatda ko'radi. F.Bastia o‘z g'oyasini isbotlashda Seyning fikridan foydalangan bo‘lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos keladi, ya’ni almashuv, xarid-savdo o‘zaro teng «xizmatlap>ni al- mashish demakdir. Sey bo'yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat kuchlari tomonidan ko'rsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining qanday sohasida bo'lmasin, faqat shaxsiy xizmatlami ustun qo'yadi. «Xizmat» deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat sarfinigina emas, balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bo'lib qoladiki, qimmat yaratishda ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va yer egalari ham katta «xizmat» ko'rsatadilar. Kapi talistning «xizmati» unga foiz olish imkoniyatini berishini F.Bastia shunda ko‘radiki, kapitahst kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste’molni orqaga suradi va uni kapitalistning «qurboni» deb hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan Senioming tiyilish nazariyasining o‘zidir. «Tiyilish» so‘zi o‘miga «orqaga surish» so‘zi qo'yilgan, xolos. Mehnat va kapital o‘rtasidagi uyg'unlik, ya’ni garmoniyani yanada to‘laroq isbotlash maqsadida Bastia o‘zining kapital jamg'arilishi «qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga qarama-qarshi ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotini inkor etishga harakat qildi. F.Bastianing bu «qonuni»ga ko'ra, mehnat va kapital manfaatlari oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishchilaming hissasi kapitalistlamikidan tezroq o‘sar ekan, demak, oqibatda kapita listning foydasi nisbatan kamayadi. U bu fikmi isbotlashga urinib ham o‘tirmaydi. Uningcha, foyda normasi va kapitalistlaming milliy daro- maddagi hissasi masalalarini qorishtirib yuborgan. Foyda normasining pasayib borish tendensiyasi ishchilami ekspluatatsiya qilishning kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak kapitalistlaming milliy daromaddagi hissasi ham oshib borishini kutish mumkin. F.Bastia o‘zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer egalari o'rtasidagi qarama-qarshilildami hal etadi. U yer rentasini yer egasining yoki uning ota-bobolarining shu yemi ishlash va yaxshilash xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib, kapital va yer egaligi o‘rtasidagi uyg‘unlik shu bilan hal etiladiki, yer rentasi yerga qo‘yilgan kapital foizining bir ko‘rinishiga aylantiriladi. Bunday izohlash yer rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini inkor etadi. uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan yerlardan olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi. Demak, Bastianing izohi bo'yicha o‘sha davrdagi burjua jamiyati turli sinflar o'rtasidagi o‘z xizmatlari bilan almashib turuvchi «uyg'unlashgan hamkorlik» jamiyati tarzida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi hisoblanadi, chunki bu yerkinlik nomutanosib harakatlaming oldini oladi. Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish esa sotsialistlaming jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish to‘g‘risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo'yiladi. 1775-85-yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya o'rtasidagi kurashda qozonilgan g‘alaba tufayU AQSH davlati vujudga keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf - buijuaziya o‘tirdi. AQSH bur- juaziyasi ingliz buijuaziyasidan anchagina farq qilar edi. AQSHdagi hukmron sinf 1865-yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz siyosiy iqtisodiga zid ravishda o‘z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq AQSHda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. Buning sa- babi shuki, XIX asming 20-30-yillarida AQSHda kapitalizmning nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishiga va tez o‘sishiga olib keldi. Ayni vaqtda ish tashlashlar bo‘lib turdi. Siyosiy kurashning keskin- lashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaratdi. Bundan tashqari klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid qilar edi. Shu sababli AQSHda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy fikr klassik maktabga qarshi chiqdi. Bu g'oyalar Genii Charlz Keri (1793- 1879) tadqiqotlarida o‘z aksini topdi. Yirik noshiming o‘g‘U bo‘lgan G.Keri kommersiya sohasida katta yutuqlarga erishdi.Yirik fabrikantga aylanib, iqtisodiy tadqiqotlarga ki- rishdi. 1837-40-yillarda uning «Siyosiy iqtisod prinsiplari» va 1857-59- yillarda «Ijtimoiy fanlarning asoslari» nomli asarlari chop etildi. Bu asaming qisqacha varianti 1865-yilda «Ijtimoiy fanlar uchun qo nomi bilan chop etildi. F.Bastia amerikalik shu olimdan ilhomlandi. G.Ch. Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari «Manfaatlar uyg‘unligi» (1872) kitobidir. G.Kenning qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardoning ta’limoti va Maltus aqidalarini rad qildi. G.Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bilan obyektiv iqtisodiy qonunlami tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi. G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalami ta’riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o'lchovi, predmetga ega bo‘lish uchun bartaraf qilish zarur bo‘lgan qarshi harakat deb ta’rif berdi. U narxni predmetning o'zini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb hisobladi. Kapital odamlaming tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi. G.Keri D.Rikardoning yer rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash nazariyasi (ya’ni Rikardo shu nazariya yo‘U bilan go‘yo sinflar o'rtasida urushni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni «kommunizm otasi» deb, unga xuruj qildi. G.Kerining o‘zi esa rentani yer egalarining mehnati uchun mukofot deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqtisodiy ta’limotida buijua jamiyatida «barcha chin va haqiqiy manfaatlaming to‘la-to‘kis uyg'unligi» mavjudligim isbotlamoqchi bo'ldi. U taqsimot qonunini o‘z nazariyasiga asos qihb oldi. G.Keri proletariat bilan buijuaziya manfaatlarining bir xilligini go'yo kapitaUstik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi bo‘ldi. G.Keri kapitaUstik jamiyatda aholining nisbiy ko'payishi va ekspluatatsiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib: «Ishchilar sinfi farovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bog'liq», - dedi. XIX asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi manfaatlar uyg'unligi nazariyasi ko'pchilikka ma’lum bo'lib, buijuaziya siyosiy iqtisodini vulgarlashtirishga katta ta’sir ko'rsatdi. «Manfaatlar uyg'unligi» nazariyasining asosiy qoidalarini hoziigi zamon siyosiy iqtisodi qaytadan tiklamoqda. G.Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlaming bekam-u ko'stligi, sinfiy manfaatlaming hamohangligi va boshqa «uyg'unliklar» to‘g‘risida ko‘p yozdi. Lekin uning g'oyalari Bastiadan biroz farq qiladi. Keri qullikni qo'lladi (bu davrda AQSHning janubida hali qul plantatsiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi qiyin bo'lgan. Shular tufayli Smit va Rikardolaming fritrederlik (erkin savdo) siyosati to‘g‘ri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning buijua jamiyatidagi sinflar o'rtasidagi manfaatlaming qarama-qarshi ekanligi ko‘pchilikka ma’qul bo'lmay qoldi. Kerining fikricha, Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi bo'lib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar o'rtasida urush keltirib chiqaradi. Vaholanki, bu guruhlar o'rtasida bekam-u ko‘st uyg‘unlik mavjud emish. Kerining «Manfaatlar uyg'unligi nazariyasi» asosida uning «taqsimot qonuni» yotadi, unga ko‘ra mehnat unumdorligining o‘sishi bilan ishchilar hissasi absolut va nisbiy jihatdan o'ssa, kapitalistlar- niki esa aksincha pasayadi. Shunday yo‘l bilan mehnat va kapital o‘rtasidagi antagonizm yo‘q qilinadi. Bunda yaxshi ma’lum tezis - unumli kapital g‘oyasidan foydalaniladi (unga ko‘ra tadbirkor qonuniy foyda olishi kerak). G.Kerining g‘oyasi bo'yicha tovaming qiymati uni ishlab chi qarishga ketgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki ma’lum sharoitda sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Ammo mehnat unumdorligining o'sishi bilan mahsulotlami ishlab chiqarish uchun, shu jumladan, ishlab chiqarish vositalariga sarf- xarajatlar kamayadi. Bu esa, G.Keri bo‘yicha, kapitalning qimmati pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vositalari kapital bilan bir deb qaraladi. Oqibatda foiz ham, kapital egasi oladigan mahsulot hissasi ham pasayadi, shunga mos ravishda mehnat qiymati va uning mahsulotdagi hissasi oshib boradi. Bu g'oyalarning hammasini qo'llash qiyin, chunki foiz qiymatning bir qismi bo‘lib, awalgi mehnatga hech qanday aloqasi yo‘q. Mehnat unumdorligining o‘sishi ishchilaming tirikchilik vositalari qiymati pasayishi bilan bog'liq, bunda ishchi kuchi qiymati ham pasayadi, kapitalistning milliy daromaddagi hissasi esa oshib boradi. Keri kapitalist va yer egasi «manfaatlari uyg‘unligi»ni isbotlab be- rishga intiladi. Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa, unum dorligi past yerlami ishga tushirishga mone’lik bildiradi. Keri Bastia kabi rentani aslida kapitalning foizi shakli sifatida qaraydi, dehqonchilik xususiyatlarini inkor etadi. Keri «millatlar uyg'unligi» haqida ham gapirib, jahon ishlab chiqarishini mahalliy markazlarga taqsimlash zarurligini aytadi, chunki bu yerlarda qishloq xo‘jaligi va sanoat tabiiy holda uyg'unlashgan. Shulami hisobga olib, Keri Buyuk Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik monopoliyasiga qat’iy qarshi chiqadi, boshqa davlatlami agrar xomashyo manbayiga aylantirish siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksionizmni keng qo‘llash kerakligini aytadi. Shunisi qiziqki, buijuaziya manfaatlarmi himoya qilib, gohida fritrederlik (F.Bastia), ba’zida proteksionizm (Ch.Keri) «uyg‘unlik»ning doimiy sharti deb e’lon qilinaveradi. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling