‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

X b о b. JEYMS MILL, J.MAK-KULLOX VA 
BOSHQALARNING IQTISODIY G‘OYALARI 
(4-bosqich)
Angliyada klassik maktabni boshqacharoq izolilovchilar orasida 
Jeyms Mill (1773-1836) muhim o'rin egallaydi.
«Rikardo maktabining tanazzuli, - deb yozgan edi KMarks, - mana 
shu kimsadan boshlanadh. J.Mill qiymat, ish haqi va foydani o‘ziga 
xos yo‘l bilan talqin etdi. U ishchilaming ish haqini oshirish yo'lidagi 
iqtisodiy kurashi o‘rinsizligini asoslamoqchi bo‘ladi.
J.Mill kapitalistning foydasi bilan yollanma ishchining maoshi 
o‘rtasidagi qarama-qarshilikni rad etib, yer rentasini tanqid qilgan 
edi. U Rikardoning renta to‘g‘risidagi nazariyasini davom ettirib, yer 
rentasining davlat tomonidan qo'shib olinishi, ya’ni yemi milliy- 
lashtirish (natsionalizatsiya)ni talab qilib chiqdi.
J.Mill o'zining «Siyosiy iqtisod elementlari» (1821) asarida qiy­
matning mehnat nazariyasiga butunlay qarshi chiqdi va qiymatning 
manbayi sifatida faqat jonli mehnatni emas, ishlab chiqarish vositalarida 
mavjud bo'lgan mehnatni ham hisobga olishni talab qildi. Bunga 
asoslanib, kapitahstlar va yollanma ishchilar o'rtasidagi ekspluatatsiya 
inkor qilinib, ulami «teng tovar egalari» sifatida qabul qilishni taklif 
etdi, bu esa ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘ziga tegishli foyda ulushini 
olishining to‘g‘ri ekanligini isbotlashga asos bo‘ldi.
London universitetining siyosiy iqtisod bo'yicha professori Jon 
Ramsey Mak-Kullox (1789-1864) ham klassik maktabning so'nggi 
nomoyandalaridan hisoblanadi. U «Siyosiy iqtisodnlng boshlanishi» 
(1825) kitobida qiymatning mehnat nazariyasini rasman tan olsa ham, 
ishchigina emas, ishlab chiqarish jarayonida ishtrok etgan shamol, bug‘, 
koks, mashina ham mehnat qiladi, degan g‘oyani ilgari surdi. Bunga 
asoslanib, foyda qiymatning jamg‘arilgan mehnat yoki kapital «ishi» 
tufayli yaratUgan qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar kabi u 
ham foyda ayirboshlash jarayonida vujudga keladi, deb da’vo qiladi. 
J.Mak-Kullox Maltusning «Aholi nufusi» qonunini to‘la quwatladi.

---

Agar awalgi iqtisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga 
intilgan bo'lsalar, XIX asming 30-50-yillarida iqtisodchilar o‘rtasida 
klassik maktabdan ochiqdan ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo'ldi. 
Bu davrda sanoat to‘ntarilishi nihoyasiga yetdi, sinfiy differensiatsiya 
amalga oshdi.
Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada chartizm, 
Fransiyada Lion to‘quvchilarining qo‘zg‘oloni, 1848-yil inqilobi va 
boshqalar) hukmron sinflar uchun sotsialistlar tomonidan kapita- 
lizmni tanqid qilish va ishchilaming ijtimoiy talablarini asoslab berish 
uchun foydalaniladigan qiymatning mehnat nazariyasi, Rikardoning 
foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta’limoti 
va boshqa g‘oyalari katta xavf tug'dirar edi.