Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

JUWMAQLAW
Házirgi kúnde planetamızda insan iskerliginiń unamsız tásiri nátiyjesinde átirap ortalıqta sezilerli ózgerisler júz berip atır. Atap aytqanda, ıqlım ózgerisleri, hár qıylı tábiyiy apatlar jer planetasınıń barlıq keńliklerinde sezilmekte. Aqıbette orman menen oralǵan maydanlar qısqarıp atır, atmosfera, suw hám litosfera pataslanıp atır.
Tábiyiy ortalıq jaǵdayınıń insan tásirinde ózgeriwi, janlı hám jansız komponentlerge kúshli antropogen tásir jergilikli, regionlıq hám glaballıq ekologiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵaradı. Atap aytqanda, sol sıyaqlı tásirinler nátiyjesinde regiondaǵı ekologiyalıq krezisdiń eń qáwipli noqatı esaplanǵan “Aral mashqalası” payda boldı.
Bul haqqında tómendegi maǵlıwmatlar pikirimdi tastıyıqlaydı. Aqırǵı 40-45 jıl dawamında Aral teńizi júzesi 22 metrge tómenlep ketti, akvatoriya maydanı 4 retten zıyatqa kemeydi, suw kólemi 10 mártege shekem (1064 kub km den 70 kub km) kemeydi, suw quramındaǵı duz muǵdarı 112 g/l ge shekem, Araldıń arqa bóleginde bolsa 280 g/l ge shekem jetti. Aral teńizi derlik “óli” teńizge aylandı. Qurib qalǵan túbiniń maydanı 4,2 mln gektardı payda qılıp, tutas aymaqlarǵa shań, qum-duzlı aerozollardıń tarqatıw dáregine aylandı. Bul jerde hár jılı atmosfera hawasına 80 nen 100 mln tonnaǵa shekem shań kóteriledi. Usınıń menen bir waqıtta, Amiwdárya hám Sirdáryaniń deltalarında jerlerdiń páseńlewge dús keliwi hám shólleniw pátleri ósip baratır.
Aral hám Aralboyı mashqalasın sheshiwdegi ush tiykarǵı jónelisler yaǵnıy, birinshiden, ishimlik suwın trubalar arqalı xalıqqa jetkiziw menen aymaqtıń sanitar-epidemologiyalıq jaǵdayın jaqsılawǵa, sonıń menen birge, jer astı dushshı suwınan paydalanıwǵa da itibar qaratıldı. Den sawlıqtı saqlaw hám sanitariya xızmeti dárejesin keskin joqarıǵa kóteriw zárúrligi uqtırıldı; ekinshiden, teńizdiń qurıǵan qubla tárepinde da jasalma qashı qurıp, delta eksosistemasın turaqlı suwǵarıw jolı menen “Jasıl qamar” payda etiw; úshinshiden, teńizdi ózin saqlaw. Onı saqlaw ushın oǵan sistematik túrde kóp muǵdarda suw jiberip turıw kerekligi hám bunnan tısqarı Araldı qurıǵan ultanında seksewilzarlar qurıw nátiyjesinde qum kóshiwi, shań kóteriliwiniń aldın alıw dárkar.
Tábiyaatimizni asıraw, onı qorǵaw, tábiyattan aqılǵa say paydalanıw hám jámiyette ekologiyalıq mádeniyat hám ekologiyalıq sananı rawajlandırıw tekǵana tábiyattı qorǵaw mekemeleri jumısı emes, bálki sol jerde jasap atırǵan hár bir insannıń ana watanımızǵa, onıń tábiyatına bolǵan perzentlik minneti.
Házirgi kunde Moynaq rayonınıń aymaǵı úlken qurılıs maydanına aylanǵan, desek qáte bolmaydı. 2019-jılı “Qońirat – Moynaq” avtomobil jolınıń 91-98 km degi bólimi kapital remontlandı. Jollar bir qansha keńeytırılıp, qumshaǵallar tóselip átir. Bul islerge 10 ǵa jaqın texnika hám 20 dan ziyat jumısshılar qatnasıp átir. Bugingi kúnde Moynaq rayonında meditsina birlespesi quramında 2 awıllıq vrachlıq punkti, 3 awıllıq shańaraq poliklinikası, kóp tarmaqli poliklinika hám oraylıq shipaxana bar. Olarda miynet islep atırǵan 42 shipaker, 250 den artıq meditsina xizmetkeri rayonniń 30 mińnan artıq xalqınıń salamatlıǵın bekkemlew jolında pidayılıq kórsetpekte. Óz waqıtında bunday ármanli jumıslar dawam ettirilip, bir neshe kóp qabatlı turaq jaylar, amfiteatr, stadıon hám basqa qatar obyektlerde qurılis isleri qızǵın dawam yetpekte. Ózbekistan Respublikası Ǵárezsizliginiń 28 jıllıǵı saltanatı dáwirinde 20 kóp qabatlı, 24 kvartiraǵa mólsherlengen 2-3-xanalı turaq jay binaların paydalanıwǵa tapsiriw rejelestirilgen. Anıq maǵlıwmatlarǵa tayanatuǵın bolsaq, rayonda yeki jilda jámi 360 orınlı 11 mektepke shekemgi tálim mekemesi, 315 oqıwshıǵa mólsherlengen innovciyalıq mektep, 2 miń orınlı amfiteatr, 42 kóp kvartiralı úyler qurılıp, bunıń ushın 1,5 trillion sum qárejet sarıplanıwı kózde tutılǵan.