Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти “Криминалистика” кафедраси

Гувоҳ, жабрланувчи, айбланувчи ва гумон килинувчи 
 шахслардан керакли бўлган маълумотни олишнинг психологик 
хусусиятлари. 
Суҳбатдош билан психологик алоқа ўрнатиш ва унинг онгли, онги 
остидаги психик доираларига таъсир кўрсатиш мулоқатнинг амалга 
оширилишидаги ютуғларга олиб келади. 
Амалиѐтда, инсонларнинг психик фаолиятларидаги қонуниятларига 
назар солиш асосида, улардан керакли бўлган маълумотларни олиш ҳар-хил 
усуллар орқали амалга оширилади. (онгга таъсир ўтказиш усули; онг остидаги 
доирага таъсир ўтказишнинг маҳсус усуллари). 
Онг остидаги доира – онг остидаги назариянинг мазмунини ташкил 
қилар экан, бу ҳолат одам организмининг нормал ҳаѐт фаолиятини белгилайди. 
Онг остидаги назариянинг вазифаси шундан иборатки, у онгимизнинг
«муҳофаза қилувчи механизми»ни ташкил қилади ва уни, яъни онгни иккинчи 
ва учинчи даражадаги маълумотлардан (бўшатади) холис этади. (одамнинг иш 
фаолиятида ҳулқига ҳалақит берувчи қарама–қарши маълумотларни чиқариб 
ташлайди). 

---

Юрист фаолиятида, керакли бўлган маълумотларни ўрганиш давомида 
кўпроқ онг остидаги психик жиҳатлар доирасига таъсир ўтказиш назарда 
тутилади. Чунки, айибланувчи (гувоҳ, жабрланувчи, гумонланувчи) шахс онгли 
равишда маълумот беришдан бош тортса, уни онг остидаги доирасида 
йиғилган маълумотларни беришга ундаш лозим. Буни 2-та асосий йўллар 
билан амалга ошириш мумкин:
1) нутқ орқали керакли фактлар тўғрисида маълумот бериш; 
2) жисмоний ва экспрессив ҳаракатлар орқали маълумот бериш 
ҳаракатлари. 
Ушбу икки йўлни ишга солиш учун қўйидаги усуллардан фойдаланиш 
лозим: 
1) аниқ предметларни кўрсатиш орқали субъектнинг хотирасида керакли 
бўлган образларни жонлантириш ва бевосита гапиртириш (плакатлар, 
эълонлар, музей экспонатлари) ; 
2) суҳбат давомида аралаш мавзуларни қўллаш (тўғридан-тўғри саволлар 
эмас, балки ―четдаги‖ саволлар билан мавзуни ѐритиш) ; 
3) аниқ саволларни ўртага қўйиш (бу саволлар мавзуга тегишли бўлиб 
субъектга яхши таниш бўлиши ва улар психологик жиҳатдан тасдиқланган ва 
ишонарли даражада бўлиши лозим.) ; 
4) суҳбатга «тортиш» пайтида субъектнинг аниқ психологик ҳолатини 
шакллантириш лозим (эмоционал ўзгаришлар - қизариб кетиш, кўз ѐшлари 
мулоқатнинг давомийлигига ҳалақит бериши мумкин). Берилаѐтган саволлар, 
ҳати-ҳаракатлар нормал психик ҳолатига таъсир курсатиши лозим; 
5) жиноий фаолиятга таълуқли бўлган предметларни кўрсатиш (бу 
жараѐнда субъектнинг психик ҳолатига назар ташлаш лозим). 
6. фалқуловий, қисқа муддатли, ўта психологик вазиятларни юзага 
келтириш (бу вазиятларга субъектнинг таъсирини ва муносабатини аниқлаб 
олиш) лозим; 
7) суҳбатнинг табиий ҳолатини яратиш ва субъектни бу ҳолатга 
кўникишини таъминлаш (шароит қанчалик оддий бўлса, шунчалик субъект тез 
кўникади ва суҳбатнинг самараси ошади). 
Қизиқтираѐтган шахсни баҳолаш формал ва ноформал усуллар орқали 
амалга ошириш мумкин.