Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация теҳнологиялари давлат қЎмитаси

Бошқарув методлари. 
Режа: 
1. Бошқарувда бошқариш методларининг ахамияти. 
2. Иқтисодий, ташкилий – маъмурий методлар. 
3. Иқтисодий – психологик, ахборотлар тўплаш методлари. 
Таълим менежментида бошқарув методлари мухим ахамият касб этиб, 
улар бошқарув жараѐнида ҳодимлар фаолиятини ташкил этиш ва уларни 
мувофиқлаштиришда қўлланиладиган таъсир этиш йўллари ва усулларининг 
йиғиндиси ҳисобланади. Бошқарув методлари асосини мазкур таъсир 
кўрсатиш усуллари мажмуи, яъни таъсир кўрсатиш механизми ташкил этади. 
Бошқариш методи бошқариш фаолиятини амалга ошириш усуллари ва 
йўллари мажмуидан, бошқариш тизимига самарали таъсир кўрсатишдан, 
яъни бошқариш функцияларини амалга ошириш механизмдан иборат. Лекин 
шуни эътиборга олиш лозимки, метод – тамомила объектив, раҳбарга боғлиқ 
бўлмаган ва мустақил тушунчадир. Услуб, гарчи у хам таъсир ўтказиш 
усуллари йиғиндисидан иборат бўлса-да, методдан фарқ қилади, у ѐки бу 

---

26 
раҳбарнинг субъектив, индивидуал ҳусусиятлари билан белгиланади. 
Масалан, мусиқа нотаси хамма учун бир хил бўлса-да, лекин 
мусиқачиларнинг ижро жтиш услуб (манера)лари ҳар хилдир. 
Замонавий ижтимоий – иқтисодий шарт – шароитларда таълим 
муассасаларини бошқаришга кўп даражада мос келадиган методларнинг 4 та 
асосий гуруҳлари: 
- иқтисодий; 
- ташкилий – маъмурий; 
- ижтимоий – психологик; 
- ахборотлар тўплаш методларини кўрсатиш мумкин. 
5 – шакл. Бошқарув методлари. 
1. Иқтисодий методлар. Бу методлар ўзаро боғлиқ бўлган иқтисодий 
кўрсаткичларни йиғиндисини таърифлаб, ҳар бир ишчи ва бутун муассаса 
учун талаблар белгилаш билан биргаликда замонавий талаблар даражасида 
фаолият кўрсатишлари учун шароитлар яратади. ТМ си фаолиятини 
такомиллаштириш, ҳодимларни инновацион фаолиятини кучайтириш ва 
ташкил этиш, таълим – тарбия жараѐни иштирокчиларининг фаолликларини 
ривожлантиришда иқтисодий методлардан фойдаланилади. Раҳбар ишни 
режалаштиришда, ҳодимларни рағбатлантиришда, жазолашда, моддий ѐрдам 
беришда бошқаришни бу методидан фойдаланиши зарур бўлади. 
2. Ташкилий – маъмурий методлар. Бу методлар хам иқтисодий методлар 
бажарадиган вазифаларни бажаради, фақат уларнинг таъсир кўрсатиш 
усуллари ва шакллари ўзаро фарқ қилади. мазкур методлардан қарорлар 
Бошқарув методлари 
Иқтисодий 
методлар 
Ташкилий – 
маъмурий 
методлар 
Ижтимоий – 
психологик 
методлар 
Ахборотлар 
тўплаш 
методлари 

---

27 
буйруқлар, фармойишлар ва кўрсатмалар тайѐрлаш, уни ўз вақтида 
ҳодимларга етказиш ва бажарилишини назорат қилишда фойдаланилади. Бу 
метод раҳбарлар ва ходиалар, ўқитувчи – ўқувчиларни холатларини ўрганиб, 
хохиш – истакларни инобатга олиб, уларни шароитини яхшилашга хизмат 
қилади. 
3. Ижтимоий – психологик методлар. Бу метод жамоа аъзолари ўртасида 
илиқ муносабатларни вужудга келтиришни назарда тутадики, унда раҳбар 
ҳодимларни бемалол, эркин ҳаракат қилиши, ўзини – ўзи намоѐн қилиши, 
турли жараѐнларда эркин иштирок этиши, фикр билдириши учун 
шарпоитларни яратиши зарур. Демак, бу методларнинг асосий мақсади 
таълим муассасаси жамоасида соғлом муҳитни яратишдан иборат деб 
айтишимиз мумкин. Мазкур метод – раҳбар, ҳодим, ўқитувчи – ўқувчи 
муносабатларининг ижобий тараққий этишида мухим ахамият касб этади. Бу 
метод инсонлар ўртасидаги ижтимоий – психологик муносабатларга таъсир 
кўрсатишга бир неча қуйидаги усуллардан фойдаланилади: 
1. Ижтимоий мейѐрлаш йўллари: 
- ички тартиб қоидалар; 
- жамоа ташкилотларини низоми; 
- ишчи тарафи кодекси; 
- ишлаб чиқариш одоб қоидалари; 
- иштирокчиларга таъсир этиш шакллари; 
2. Тарбиявий усуллар (ижтимоий - сиѐсий) 
- сиѐсий тарғибот; 
- ҳодимларни сиѐсий тарбиялаш ва ишонтириш; 
- маъмурий фаолиятни назорат қилиш; 
- ҳодимларни бошқаришга жалб қилиш шакллари; 
3. Ижтимоий тартибга солиш усуллари: 
- Шартномалар, ўзаро мажбуриятлар; 
- Маънавий талаб ва манфаатларни қондириш тартиби; 
4. 
Маънавий рағбатлантириш усуллари ўзи 2 хил бўлади: 

---

28 
а) жамоавий рағбатлантириш; 
б) шахсий маънавий рағбатлантириш. 
Булар:
- фахрий ѐрлиқлар бериш; 
- фахрий унвонлар бериш; 
- орден ва медаллар бериш; 
- миннатдорчилик исхор қилиш; 
- хурмат тахтасига қўйиш; 
- қўшимча имтиѐзлар бериш. 
Психологик усулларга қуйидагилар қиради: 
- кичик гуруҳ ва жамоаларни шакллантириш; 
- меҳнатни инсонпарварлаштириш (гуманизация); 
- психологик рағбатлантириш; 
- касб малака бўйича танлаш ва ўқитиш; 
- касбга бўлган манфаатни таъминлаш; 
- ҳодимларни бажараѐтган ишига психологик мос келиши 
бўйича таъминлаш. 
5. Ахборотларни тўплаш методлари. Бу метод ТМнинг фаолиятини 
шакллантириш учун раҳбарларнинг бошқарув фаолиятини илмий асосда 
ташкил этишда педагогик жараѐннинг холати тўғрисида ишончли ахборотлар 
тўплаш ва ўқитувчи – ҳодимлар фаолиятини объектив бахолашни амалга 
оширишга хизмат қилади. Мазкур метод меъѐрий хужжатларни ва илғор 
педагогик тартибларни ўрганиш, таълим – тарбия жараѐнини таҳлил қилиш, 
сўровномалар ўтказиш, ҳодимларни аттестациядан ўтказиш, таҳлилий 
бахолаш, умумлаштириш ва тизимлаштириш, статистик ва математик таҳлил 
усулларини ўз ичига олади. 

---

29