Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

келтирувчи лингвистик ҳодиса сифатида 
 Ўзбек 
тилшунослигида 
синонимия 
масаласи 
ҳамиша 
тадқиқотчиларнинг диққат марказида бўлиб келди. Муаммо 
дарсликлар, ўқув қўлланмалари ва илмий грамматикаларда, 
номзодлик ва докторлик диссертациялари, монографиялар ва 
мақолаларда ёритилди, махсус луғатлар яратилди.
1
Синонимия масалаларини тадқиқ этишда ўзбек тилшунослиги 
катта тажрибага эга, деб бемалол айтиш мумкин. Фахри Камолнинг 
«Ўзбек тили лексикаси» (1954) ва «Ҳозирги замон ўзбек тили» (1957), 
Я.Д.Пинхасовнинг «Ҳозирги замон ўзбек тили лексикаси» (1960) ва 
«Ҳозирги ўзбек адабий тили» (1969), М.Мирзаев ва бошқаларнинг 
«Ўзбек тили» (1962), муаллифлар жамоасининг «Ҳозирги ўзбек 
адабий тили, икки томлик, I том» (1966), У.Турсунов ва 
бошқаларнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тили» (1965,1992), У.Турсунов 
ва Н.Ражабовларнинг «Ўзбек тили лексикасининг баъзи масалалари» 
(1971), Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқаларнинг «Ҳозирги ўзбек адабий 
тили» (1980) ҳамда «Ўзбек тили лексикологияси» (1981) академик 
нашрлари бунинг далилидир. Ўзбек тили синонимлари махсус 
монографик тадқиқотлар объекти ҳам бўлган. С.Исамуҳамедова, 
А.Дониёров ва М.Раҳматуллаевалар синонимия ва унинг БМдаги 
хусусиятлари тўғрисида номзодлик диссертациялари ёзишган.
2
Бу ҳақда тўлароқ маълумот олиш учун яна қаранг.
3
Улардаги 
натижалар ва хулосалардан биз ҳам ушбу диссертацион ишда 
фойдаланамиз. 
Кейинги йилларда ўзбек тилини яхлит бир тизим сифатида 
ўрганишга эътибор кучайганлиги ушбу масалани тадқиқ этишга яна 
ҳам ойдинлик киритди. Семантик майдондаги парадигма ҳосил 
қилувчи элементлар ўртасидаги муносабатни юзага чиқарувчи 
лингвистик омиллар орасида синонимия биринчи ўринни ишғол 
қилади, ундан кейин эса холо-меронимик, гипер-гипонимик, 
1
Данияров А. Стилистические функции синонимов в современном узбекском языке: Автореф.дисс…канд.филол.наук. – 
Самарканд. 1967. –18 с; Шамсиддинов Ҳ. Ўзбек тилида сўзларнинг функционал-семантик синонимлари: Филол фанлари д-
ри...дисс.автореф. –Тошкент, 1999. –46 б; Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 
1974. –308 б; Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар. – Самарқанд: СамДУ, 1975. –240 б.
2
Данияров А. Стилистические функции синонимов в современном узбекском языке: Автореф.дисс…канд.филол.наук. – 
Самарканд. 1967. – 18 с; Исамуҳамедова С. Синонимы в современном узбекском литературном языке: Автореф.дисс. 
...канд.филол.наук. –Ташкент, 1963. –16 с; Рахматуллаева М. К вопросу изучения синонимов в языке Алишера Навои: 
Автореф. Дисс. канд.филол.наук. – Ташкент, 1965. –17 б. 
3
Каримов С. Жўраев Т. Ўзбек тили услубшунослиги ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – 
Самарқанд: СамДУ, 2001. –62 б; Қўнғуров Р., Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. 
Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1984. –100 б.

---

35 
градуонимик, функционимик, зидлик муносабатлари туради.
1
Шу 
ўринда Р. Қўнғуровнинг «Стилистик жиҳатдан ўрганиш лозим бўлган 
энг муҳим халқалардан яна бири синонимия ҳодисасидир»
2
, 
М.Н.Кожинанинг «Олмошлар стилистикаси, табиийки, уларда 
қанчалик шакл ясалиши ва синонимикаси бўлса, шунчалик ранг-
баранг қўлланиш хусусиятларига эмас, балки айнан бир кишилик 
олмошини бошқасининг ўрнида қўллашга, олмошларнинг айрим 
кўринишларидаги экспрессиясига тааллуқлидир», деган фикрларини 
эслаш жоиздир.
3
Ўзбек тилшунослигида синонимия назариясига оид ишларда, 
асосан, от, сифат каби туркумларга мансуб сўзларнинг синонимияси 
ўрганиб келинади. Сон, олмош, равиш ва боғловчи, юклама каби 
ёрдамчи сўзлар синонимиясини ўрганиш эса эътибордан четда қолиб 
келмоқда. 
Ваҳоланки, 
ҳар 
бир 
сўз 
туркуми 
доирасида 
синонимларнинг ўз ўрни, номинатив ва ФС хусусиятлари мавжуд. Бу 
фикрнинг қанчалик тўғри эканлигини ўзбек тили олмошларининг 
синонимик хусусиятлари ҳам яққол тасдиқлайди. 
Тўғри, она тилимиздаги от, сифат, феъл каби мустақил сўз 
туркумлари билан қиёсланганда олмошлар сон жиҳатдан озчиликни 
ташкил этади. Лекин масалага коммуникатив ва ФС нуқтаи назардан 
қарайдиган бўлсак, гап фақат сўзларнинг миқдорида эмаслиги аён 
бўлиб қолади. Сўз туркумларидан ҳеч бири матнда олмошчалик фаол 
қўлланилмаслиги, унинг адресат томонидан ўзлаштирилишига қулай 
имконият яратиб беришга хизмат қилмаслиги мумкин. Шу маънода 
олмошлар синонимиясининг ўрганилиши ФС жиҳатдан ғоятда 
аҳамиятлидир.
Синонимия ҳодисасининг моҳияти, бошқа сўз туркумларида 
бўлгани каби, олмошларда ҳам ўзгаришсиз қолади. Бу ерда ҳам у 
нутқий жозибага салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган такрордан 
қутқаради. Бу -масаланинг бир томони. Иккинчидан эса, 
олмошларнинг ўзи нутқда ана шу вазифани бажаришга 
йўналтирилган туркум эканлигини ҳам унутмаслигимиз лозим. 
Улардаги вариантлилик ва синонимик муносабатлар эса она 
1
Неъматов Ҳ, Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –128 б; 
Собиров А. Ўзбек тилининг лексик сатҳини система сифатида тадқиқ этиш: Филол фанлари д-ри...дис.автореф. 
– Тошкент: 2005. –50 б. 
2
Қўнғуров Р. Ўзбек тилини стилистик ўрганишнинг аҳволи ва навбатдаги вазифалар // Ўзбек тили ва адабиёти. 
– Тошкент, 1984. – №4. –Б. 26. 
3
Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической 
стилистики. Глава вторая. Дата создания документа: 27.08.2006. Дата индексирования: 27.11.2006. 120 Кb – 
http: // syrrik.narod.ru/kozhina/htm. 

---

36 
тилимизнинг бой имкониятларини бир сўз туркуми мисолида яна ҳам 
яққол намойиш қила олади.
Илмий адабиётларда синонимларнинг кўринишлари ҳақида 
турлича қарашлар баён этилади: мутлақ синонимлар, вариантдор 
синонимлар ва ҳоказо. Улар лексик дублет ва вариант каби 
тушунчалар билан қиёсий таҳлил қилинади.
1
Лекин лексик дублет, 
вариант ва синонимия кабилар айнан бир хил лингвистик 
тушунчани англатмайди. Шундай бўлганда уларни параллел 
қўллашга ҳожат бўлмас эди. Уларнинг ҳар бири тилда мавжуд бўлган 
муайян бир ҳолат ва алоҳида хусусиятларга эга. Шунинг учун ҳам 
лексик дублет термини тилшуносликда абсолют синоним 
атамасининг қўлланишига ҳожат қолдирмайди. 
Биз бу ҳар уч лингвистик элементни – лексик дублет, вариант ва 
синонимияни стилистика учун аҳамиятли деб ҳисоблаймиз ва улар 
мисолида олмошларга хос бўлган лингвостилистик хусусиятларни 
аниқлашга ҳаракат қиламиз. Чунки тилдаги тилшунос-тилчи
типидаги лексик дублетлар маъно оттенкалари, яъни семантикасига 
кўра 
фарқланмаслиги 
мумкин. 
Аммо 
нутқда 
функционал 
ўзгачаликлар кўзга ташланади. Илмий нутқ (ИН) ёки расмий нутқда 
(РН) тилчи сўзини қўллаш мақсадга мувофиқ бўлмагани сингари, 
СУда тилшунос сўзини ишлатиш нутққа расмийлик оттенкасини 
беради. 
Шу каби хусусиятлар, шубҳасиз, олмошларда ҳам мавжуд. 
Улардаги синонимия бу туркумдаги сўзларнинг нутқда стилистик 
имкониятлари янада ёрқин намоён бўлишига хизмат қилади. Қуйида 
олмошлар синонимиясининг стилистик хусусиятлари ҳақида сўз 
юритилади.