Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

II Б О Б 
СЎЗЛАШУВ НУТҚИ, РАСМИЙ ВА ИЛМИЙ МАТНЛАРДА 
ОЛМОШЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ 
Ўзбек 
тили 
стилистикасининг 
назарий 
масалаларига 
бағишланган кузатишларда ФУлар масаласи ҳам тадқиқотчиларнинг 
диққат марказида бўлган.
1
Нафақат ўзбек тилшунослигида, балки 
кўпчилик тилшуносликларда ҳам акад. В.В.Виноградовнинг тилнинг 
уч муҳим вазифаси - алоқа, хабар, таъсир этиш хусусиятларига 
асосланилади.
2
«Кишилар ўз ижтимоий фаолиятларида,– деб ёзади 
С.Каримов, – тилдаги барча воситалардан: фонетик, грамматик, 
лексик, фразеологик бирликлардан фойдаланганларида, аввало, ўз 
эҳтиёжларидан келиб чиқиб нутқ мавзусига, вазиятга қараб 
танлайдилар ва ишлатадилар. Тилимиздаги воситаларнинг бир 
нечалаб кўринишларга эга бўлиши, синонимик ранг-баранглик 
шундай йўл тутишга имкон беради. Мана шу танлаш нутқ жараёнида 
тил бирликларининг ўзига хос, услубий чегараланишларини тақозо 
қилади. 
Тил 
элементларининг 
ижтимоий 
муҳитда 
танлаб 
ишлатилиши ва уларни тилшуносликда илмий-амалий таҳлил қилиш 
зарурати стилистикада янги соҳани – функционал стилистикани 
вужудга келтирди».
3
Ўзбек тилшунослигида ФУларни тасниф этиш борасида турли 
хил қарашлар мавжуд бўлишига қарамасдан
4
, ҳозирда СУ, РУ, ИУ, 
ПУ ва БУларнинг мавжудлиги эътироф этилган ҳамда стилистик 
тадқиқотларда асосан ана шу таснифга амал қилиб келинмоқда. 
Биз ўзбек тилидаги олмошларнинг ФС хусусиятларини ўрганиш 
жараёнида ҳам ана шу анъанавий қарашларга таянамиз ва ушбу бобда 
СУ, РУ ва ИУларнинг ФС хусусиятларини таҳлил қиламиз. 
2.1. Сўзлашув услубида олмошларнинг қўлланиши 
СН тил воситаларидан фойдаланишдаги эркинлиги билан 
китобий нутқдан жиддий фарқ қилади. «Ушбу нутқ тил материалига 
кўра адабий, диалектал, «оддий нутқ» ёки қоришиқ кўринишларига 
1
Ўринбоев Б. Функционал услуб ва унинг моҳияти. –Тошкент: Фан, 1992. –36 б; Қўнғуров Р., Каримов С., 
Қурбонов Т. Ўзбек тилининг функционал стиллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1984. –84б.
2
Қўнғуров Р., Каримов С., Қурбонов Т. Ўзбек тилининг функционал стиллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 
1984. –Б.12-16.
3
Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. –Б.7. 
4
Абдураҳмонов Ғ.Стилистик нормалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1969. – №6. –Б.50-52; 
Ўринбоев Б. Функционал услуб ва унинг моҳияти. –Тошкент: Фан, 1992. –Б.32-33. 

---

64 
ҳам эга бўлиши мумкин»лиги
1
унинг ўзига хос бўлган 
лингвостилистик хусусиятлари тўғрисида мулоҳаза юритишда 
қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун ҳам Б.Ўринбоев ва 
Д.Ўринбоевалар қуйидаги мулоҳазаларини баён этган эдилар: 
«Сўзлашув нутқини функционал услублар билан тенглаштириш ва 
уни функционал услублардан бири деб билиш ушбу системани 
расмий услуб ва публицистик услублар билан бир қаторга қўяди. 
Аммо кейинги даврларда тилшунослар олиб борган кузатишлар 
сўзлашув нутқини функционал услубларга бундай тенглаштириш 
ўринсизлигини, сўзлашув нутқи кодификация қилинган адабий нутқ 
услубларидан тамоман фарқли ҳодиса эканлигини кўрсатади».
2
Лекин 
С.Каримовнинг юқорида айтган фикрларини инобатга оладиган 
бўлсак
3
, адабий ёки оддий
4
кўринишлари бўлишидан қатъи назар, 
СНнинг ўз лингвистик ва экстралингвистик белгилари мавжуд. Бу 
белгилар нутқнинг тил элементларидан фойдаланишдаги ўзига хос 
услубини келтириб чиқарадики, ҳеч иккиланмасдан тилда, хусусан 
ўзбек тилида ҳам СН услуби мавжудлиги ҳақидаги фикрга қўшилиш 
мумкин бўлади. 
СУда тилдан фойдаланишдаги ўзига хосликлар морфологик 
бирликлардан, хусусан, олмошлардан фойдаланишда ҳам намоён 
бўлади. 
Кишилик олмошларининг қўлланиш имкониятлари СУда кенг. 
Бошқача айтганда, улар ўзининг лексик маъноларидан ташқари 
қўшимча стилистик оттенкаларни аввал сўзлашув жараёнида олиб, 
кейин шу шакл ва мазмунда бошқа услубларда қўлланилади, деган 
фикрдамиз. 
Соф КиОлардан бири бўлган мен ни СУда қўллашда нутқ 
вазияти нуқтаи назаридан эҳтиёж йўқ. Чунки сўзловчи мен демаса 
ҳам гап муаллифи у эканлигига шубҳа қилинмайди. Демак, бу 
бирликнинг нутқда қўлланишида бошқа бир мақсад эътиборга 
олинади: Китобни ўқидим – китобни мен ўқидим. Овқатни едим –