Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

қай маҳал, қачон / Сен айтганча осон бўлипти. (М.Али). 
Бемор Ражабов қай даражада бетоблигини ана шу гапларидан 
билиб олса бўлади (Т.Мурод) мисолидаги қай даражада олмошли 
бирикмада ҳам турғунлик мавжуд бўлиб, уни БУ доирасида қараб 
бўлмайди. БУдан кўра у РУ ва ИУда фаол ишлатилади. 
Шундай қилиб, БМларда СўОларнинг барчаси иштирок этади. 
Қўлланиши жиҳатидан не/на, нима, нечун, ким, нега, қандай  
олмошлари юқори ўринларни ишғол қилади. Тил материали не, нечун, 
нечук, қай олмошларининг БУга хосланганлигини ва шу билан 
боғлиқ ҳолда улар англатган семантик-стилистик маънолар кўлами 
кенгайиб борганлигини кўрсатади. 
Баъзан сўроқ олмошлари такрорланиб, кучайтириш, таъкид, 
менсимаслик, ажабланиш маъноларини ифодалаши мумкин: Тирик 
жасоратдир, тирик Аллоҳинг, / Қани туркийларинг, Туронинг қани? 
(Р.Парфи). Барча-барчасини муфассал эслашга уринаман 
(Х.Султонов). – Хўп, тақсир, – дедим. – Чой-пой йўқми? – Нима-
нима, нимчорак чой бир мири-ку, сен чой ичасанми, сув ариқда оқиб 
ётибди, эринсанг, ана обдаста ҳам бор, ичавер (Ғ.Ғулом). Мана 
булар эса ҳақиқатсеварлар. Ким-ким? (Т.Мурод). 
Ўзлик олмоши. Асосан кишиларни, айрим ҳолларда 
предметларни кўрсатадиган ЎзОнинг БУда қўлланишида хосланиш 
йўқ деб айтиш мумкин. Фақатгина ўз сўзидан иборат бўлган мазкур 
олмош БМларда ҳам бетараф элемент сифатида иштирок этади. 

---

111 
Ушбу олмош семантик маъносининг тараққиётида сўзлашув 
жараёнида содир бўлган маънолари билан БМларга кўчган ва 
аксарият ҳолларда персонаж нутқида қўлланади. 
ЎзОнинг СН ва БНда қўлланишида унинг кўплик ва эгалик 
қўшимчаларини олган варианти ўзлари ажралиб туради. (Ушбу 
олмошлар статистикаси илованинг 2-жадвалида берилди). 
ЎзОда БУга хосланиш йўқ деган фикрда бўлганимиз учун ҳам 
унинг бирликдаги шаклига алоҳида тўхталиб ўтирмаймиз ва 
диққатимизни ўзлари бирлигига қаратамиз. 
Ушбу шакл РМ ва ИМларда денотатив маъноларида ҳам 
ниҳоятда кам қўлланади, қўшимча маънолари билан иштирок 
этмайди. РУда: Ривожланаётган мамлакатлар инсон ҳуқуқлари ва ўз 
халқ хўжалигини зарур тарзда ҳисобга олган ҳолда ўз мамлакатлари 
фуқаролари бўлмаган шахсларга мазкур Пактда эътироф 
этилаётган иқтисодий ҳуқуқлар учун қай даражада кафолат 
беришларини ўзлари белгилашлари мумкин («Инсон ҳуқуқлари»). 
ИУда: Ваҳоланки, даҳоларнинг ўзлари кўп ҳолларда нафосат 
назарияси билан шуғулланганлар («Эстетика»). ПУда ҳам ушбу шакл 
асосан денотатив маъноси ва таъкидлаш оттенкаси билан иштирок 
этади: Ҳолбуки, ушбу қисқартма Миллий банк ходимлари ўзларининг 
«ижод»лари эди. 
БМларда эса ўзлари элементи персонажлар нутқида асосан 
ҳурмат семаси билан қатнашиши кузатилади: Энди, мана шу 
касалхона районимиз территориясида эканиданми ё сизни қўллаб-
қувватлашимни билганиданми, ўpтоқ Ражабов мени жўнатди. 
Шахсан ўзлари жўнатди!.. (Т.Мурод).
Абдулла Қаҳҳор беш жилдлик «Асарлар»ида ушбу сўзга 128 
марта мурожаат қилган ва уни бирлик шакли ўрнида қўллаш 
баробарида ҳурмат оттенкасидан ташқари семантик-стилистик 
майдонидаги бошқа маъноларидан ҳам унумли фойдаланган.
1
Жумладан:
- хушомад маъносида: Нимага, деб сўрамадим: зийрак эканлар, 
ўзлари фаҳмлаб, «кейин биласиз, тушунасиз», дедилар; 
- пичинг, ҳазил маъносида: Зиёдахон зувала узар экан,
ҳазиломуз жавоб берди: – Унақа одам эмаслигингизни ҳали ўзлари 
ҳам билмайдилар.
1
Каримов С., Қаршиев А., Исроилова Г. Абдулла Қаҳҳор асарлари тилининг луғати. Частотали луғат. –
Тошкент: ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2007. – 420 б.

---

112 
Мазкур бирликнинг А.Қаҳҳор қаламида жуда муҳим бадиий 
восита даражасида қўлланганини ва бу ёзувчи услубининг алоҳида
қирраси эканлигини таъкидлаш зарур. Қуйидаги мисолларга эътибор 
қилайлик: Масалан, мана, ўртоқ Иброҳимовни олайлик. Бу киши 
ўзлари ҳосилот, касблари агроном, кечки мактабда муаллимлик ҳам 
қиладилар. Бу киши бизга ҳар томондан устод бўлиб қолдилар. Агар 
матн таркибидаги ўзлари сўзини ўзи билан алмаштирсак, ифода 
оҳанги бутунлай ўзгаради. Матн мазмуни оддий маълумот тусини 
олади, гапнинг давомидаги ўз уясига ўзи ўт қўймоқ, ўзи дод солмоқ  
жумлаларидаги ўз элементига тенглашади, ифодадаги енгил, ҳазил 
аралаш оҳанг йўқолади. 
«Синчалак»даги 
Саида 
билан 
Қаландаровнинг 
илк 
тўқнашувларидан бири акс этган ушбу матндаги ўзлари олмоши 
Саиданинг гапига жавоб тариқасида айтилади:— Ўзлари биладилар, 
— деди истеҳзо билан, — ҳар кимда ҳам битта-иккита мажлисга 
еткулик гуноҳ топилади.
Мана бу парчада ушбу олмошнинг қўлланиши сарказм 
даражасига кўтарилади, Саиданинг ҳаракатларига норозилик 
билдиришнинг кучли бадиий воситасига айланади: Тожихон 
меҳмонга бергани гул кесиб юрганида, Ҳамидулла Саидага яқин келиб 
секин сўради: – Кечирадилар... Сўраганнинг айби йўқ... ўзлари 
куёв қилганмилар?– Йўқ, – деди Саида. – Ҳм... куёв қилиш ниятлари 
борми? Саида хижолат бўлиб, нима дейишини билмай қолди ва 
кулиб: – Қайдам... – деди. Ҳамидулла ҳам назокат билан кулди. –
Қонун... табиат... Одам одам билан тирик. Мавсумни 
ўтказмасдан куёв қилсалар, ўзларига ҳам яхши, бизга ҳам яхши бўлар 
эди: Тожихон ўзларидан ибрат олса, камина куёвларидан ибрат 
олсам, турмушимиз бундан ҳам яхши бўлиб кетса ажаб эмас...
Ўз олмоши кўплигининг 2-шахс кўплик ёки 1-шахс бирлик 
ўрнида қўлланишида ҳам миллий этикетга хос бўлган оттенкалар 
англашилиб туради: Деҳқонбой. Салом, Ҳафизахон! Яхшимисиз?.. 
Ҳафиза. Ўзларидан сўрасак... Кўринмайсиз?.. Худди шундай 
қўлланишдаги мана бу мисолда суҳбатдан норозилик мазмуни 
англашилади: Наврўзов (Чолнинг диққатини тортиш учун).
Бардаммисиз, отахон! Чол. Ўзларидан сўрасак?.. Олмош таркибида 
эгалик қўшимчасининг иштирок этиши билан ифода ўзгаради - ҳам 
кўплик маъноси, ҳам самимият оттенкаси берилади: Тўтинисо (бир 
тарзда бўлиб).Вой! Шукур… (Умидага шубҳа билан қарайди). Келинг, 
яхшимисиз... Умида (ерга қараб). Ўзларингиздан сўрасак...

---

113 
Бошқа ижодкорлар асарлари матни билан амалга оширилган 
қиёсий таҳлил ЎзОни бу тарзда қўллаш А.Қаҳҳор услубининг 
индивидуал қирраларидан бири, деган хулосага келишимизга имкон 
беради. 
Б.Юсуповнинг «XV-XVI аср ўзбек тили ёдгорликларида худ 
олмоши» номли мақоласида маълумот беришича, ўз олмоши XVI 
асргача эгалик қўшимчасисиз – ўзнинг, ўзни, ўзга, ўзда, ўздин  тарзида 
қўлланган. Олим мақолада ўз олмошига тенг келадиган, форс-тожик 
тилидан ўтган худ олмоши тўғрисида сўз юритади. Мақола 
муаллифининг ушбу олмошнинг Алишер Навоий ва бошқа шоирлар 
асарлари матнида ахир, фақат юкламалари, ҳам боғловчиси, асло, 
жуда равишлари ўрнида қўлланиши ҳақидаги фикрлари ўзбек 
стилистикаси учун аҳамиятлидир .
1
С.Каримов ҳам «Ўзбек тилининг 
бадиий услуби» асарида ушбу олмошнинг поэтик матнларда шеърий 
талабга кўра эгалик қўшимчасини олмасдан ёки умуман белгисиз 
қўлланиши мумкинлигини айтади ва қуйидаги мисолларни 
келтиради: Асрим, самоларда ёқолдинг чироқ, / Юлдуз қилиб отдинг 
самога ўзни (А.Орипов), Бу туйғу аёндир – на қилса энди / Оловдек 
ташланар кўзга ўз  одам  (Э.Воҳидов).
2
Бу каби қўлланишлар ҳозирги 
ўзбек тилининг бошқа ФУларига хос эмас. 
Демак, ЎзОнинг ФУларда қўлланишида бетарафлик кузатилса 
ҳам, унинг айрим кўринишлари, масалан, кўплик шаклининг 
семантик-стилистик маънолари СУ ва БУларда реаллашади ва унинг 
юзага чиқишида муаллиф услуби етакчилик қилади.