Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Шунақа бўлувдими? (Х. Султонов); 
- шунчалик: Шунчалик отангга ўхшайсанми қизим? (У. 
Назаров); 
- шунақанги: Ташвишим бошимдан ошиб ётибди, пахтани 
ўйлайми ё шунақанги исковичларни пойлайми? («Бекажон» газетаси); 
- шундоқ: Баъзан шундоқ, Одамзотининг / Тирноғига зор 
бўламиз, ҳа! (А. Орипов). Ушбу олмошнинг шундоғ варианти ҳам 
бор: Балки сайёҳларга туюлар шундоғ, / Нафас олиш осон бу 
манзилларда (А. Орипов); 
- шундоққина: Мунис опа шундоққина ёнидаги чорпоя томон 
жилиб кўрпачани тўғрилади (У.Назаров). 
Дастлаб кўрсатиш, кейинчалик кишилик олмоши сифатида 
ишлатила бошлаган у олмоши тилда икки вазифани адо этади: шахс 
ўрнида келади, шахс ва предметни кўрсатади. Бошқача айтганда, у да 
омонимик хусусият мавжуд. Унинг қайси маънода қўлланаётгани 
матндан англашилади. Мазкур сўзнинг ул варианти ҳар икки ҳолатда 
ҳам муайян эстетик ифода учун хизмат қилаверади: Қачон ул тотли 
кун келгай, етарман лаҳза бошинга, / Қачон бўлғай мушарраф 
бўлғамен жоно жамолингга (Э.Воҳидов).
Бу олмошининг ўзбек тилидаги вазифаси «...сўзловчига анча 
аён бўлган, сўзловчига нисбатан яқин масофада турган, яқиндагина 
эслатилган нарса, воқеани кўрсатиш»дан
1
иборат. Унинг варианти 
бул ҳозир фақат БМлар доирасида чегараланиб қолган: Вақт, замон 
олий ҳакам, / Бул кун фано топган ғазал (Э. Воҳидов) каби.
Ушбу олмошдан ясалган ўхшатиш шакли бундай қуйидаги 
вариантларга эга: 
- мундоқ: Укамнинг бошига мундоқ иш тушиб турганда, 
машинага бало борми (Х.Султонов); 
- мунақа: Ҳа, ана! –деди Ниёзов, керагидан кўпроқ шодланиб, - 
Иш мунақа бўпти (У.Назаров). Олмошнинг ушбу варианти й-ловчи 
шеваларга хос; 
- мундай олмоши вариантлар орасида же-ловчи шеваларда 
бирмунча фаол: Мундай қарасалар, балчиқда бир мурда ётган эмиш 
(Т. Мурод). «Алпомиш» достонида ушбу вариант 23 марта 
1
Турсунов У., Мухторов А., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. –Б.307;

---

30 
қўлланганлиги ҳам унинг халқ оғзаки ижодига таъсири сифатида 
баҳоланади.
Гарчи СНда мундай, мундоқ, мунақа вариантлари мавжуд бўлса-
да, адабий тил меъёрлари нуқтаи назаридан улар ижобий ҳодиса 
саналмайди. Аммо улар БНда маълум образли-эстетик қимматига эга. 
Дилраболар бор экан мундоғ… каби мисраларда у руҳий ҳолатни, 
эҳтиросни бундай, бундоқ сўзларига қараганда кучли ифода этади. 
Ўша олмошининг тарихий варианти ўшал ҳисобланади: 
Севганимдан айрилсам, ўлганим ўшал кундир (Қўшиқдан). Қилмадим 
бир бор ўшал, / Гул юзли зебо бирла сайр (Э.Воҳидов). Ушбу вариант 
поэтик нутққа хосланган, тилдаги бошқа ФУларда қўлланилмайди. 
Ўзбек тилидаги ўшандоқ, ўшанақа, ўшандақанги каби 
вариантлар олмошга ўхшатиш воситаларини қўшиш натижасида 
юзага келган: Гоҳида ўшандоқ тентак хаёллар, / Сендан воз 
кечмакка ундайди ҳаргиз (Р.Парфи); Қўйинг, ўшанақа фарзни 
(У.Назаров); Ўшандақа гапларинг менга сира ёқмайди («Чархпалак» 
газетаси); Айрим КўОларнинг қўлланиши БМларда индивидуал 
характер касб этади. Муҳаммад Али «Абадий соғинчлар» романида 
КўОнинг тарихий ушмундоқ вариантини қўллаган: Қандай зарурат 
уни ушмундоқ жасоратга ундади экан?