Ўзбекистон республикаси халқ таълим вазирлиги нукус давлат педагогика институти табиатшунослик факультети


Download 1.05 Mb.
bet11/17
Sana27.01.2023
Hajmi1.05 Mb.
#1134127
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   17
Bog'liq
хим техн лекция 2011 узб

ШИША ИШЛАБ ЧИКАРИШ.


РЕЖА:
1. Силикат саноати хакида тушунча.
2. Шиша ишлаб чикариш ва унинг ишлатилиш сохалари.
3. Керамика хакида тушунча.

ТАЯНЧ ИБОРАЛАР


Силикат саноати, шиша, керамика, чинни, фаянс, сопол, биллур.


Силикат кислотанинг тузлари силикатлар деб аталиб, улар табиатда кенг таркалгандир. Ер пустлоги асосан кумтупрок ва хом силикатлардан иборат. Табиий силикатларга кумтупрок, дала шпати, слюдолар, гил, асбест, тальк ва бошкалар киради. Силикатлар бир катор тог жинслари масалан: гранит, гнейс, базальт ва хар хил сланецлар таркибига киради. Купгина кимматбахо тошлар: зумрад,, топаз, аквомаринлар, табиий сликатларнинг кристалларидир.


Табиий сликатлар:
Каолин -H4 Al2 Si2 O3 (Al2O3 2 SiO2 ва 2H2O)
Ок слюда - H4 K2 Al6 Si6 O24 2O, 3Al2 O3, 6SiO2 2H2O)
Асбест - CaO. 3MgO. 4SiO2 ёки CaMg3 Si4O12

Кремний бирикмалари халк хужалигида мухим рол уйнайди. Кумтпрок ва табиий силикатлар шиша, керамика буюмлари, чинни ва фаянс, бинокорлик материаллари ва ёпиштирувчи материаллар ишлаб чикариш учун хом-ашёдир. Бу ишлаб чикаришларнинг хаммаси саноатнинг катта тармоги хисобланган силикат саноатини ташкил килади.


Шиша - бу силикатларнинг бир-бири ёки SiO2 билан аралаштириб киздириш натижасида хосил булган тиник аморф котишмалардир. Шишанинг шундай хоссаси борки, у суюлтирилганда тезда котмайди, балки секин-аста ковушок булади, сунгра котади. Шу хоссасидан фойдаланиб шишадан турли максадларда фодаланилади.
Одатда дераза ойнаси, уй рузгорда ишлатиладиган шиша идишларнинг купчилиги тайёрланадиган шиша Na ва Ka нинг кумтупрок билан кориштирилган силикатлардан иборат. Унинг таркиби куйидагича булади:
Na2O. CaO. 6SiO2. Бу шишани хосил килиш учун силикатларнинг узи эмас, балки оккум, сода ва охактош ёки бур ишлатилади. Бу моддаларнинг арлашмаси регенератив печларда суюклантирилади. Бу печлар одатда генаратор гази ёкиб киздирилади. Аралашманинг суюкланишида куйидаги реакциялари содир булади:
CaCO3 + SiO2 к CaSiO3 + Co2
Na2CO3 + SiO2 к Na2SiO3 + Co2
Купинча сода урнига Na2SO4 ва кумир ишлатилади. Бунда куйидагича реакция содир булади:
2Na2SO4+ 2SiO2+ C к 2Na2SiO3+ 2SO2 + CO2
Шиша буюмлар пуфлаш, куйиш, преслаш ва чузиш йули билан тайёрланади. Агар шиша пиширишда сода урнига поташ ишлатилса, кийин суюкланадиган шиша хосил булади. Бу шишадан махсус кимёвий идишлар тайёрлашда ишлатилади.
Кремний (IV) -окцидга (SiO2) поташ ва кургошин (II) оксид (РвО) кушиб суюклантирилса биллур деб аталадиган тиник огир шиша хосил булади. Бу шиша таркибида К сликат ва Рв силикат булади. Ундан турли оптик шишалар ва бадий идишлар тайёрланади. Силикат ангидриднинг маълум кисми урнига борат ангидрид B2O3 кушилса шишанинг хоссаси яна узгаради. Унинг катиклиги янаям ошади ва юкори хароратга хам бардошли булиб колади. Шунинг учун улардан юкори хароратларга чидамли кимёвий идишлар тайёрланишда ишлатилади. Шиша тайёрлашда ишлатиладиган кум таркибида Fe бирикмалари булади. Шунинг учун шиша яшил тусга киради. Яшил рангни йукотиш учун селен кушилади. У шишага пушти ранг беради.
Рангли шишалар олиш максадида турли моддалардан кушиб хар хил ранглар хосил килинади. Масалан:
Cr2O3 (хром (III) оксид)- яшил тус
MnO2 - кизгиш-гунафша тус.
CoO -кук тус.
Шишанинг бу турларидан ташкари электр печида суюклантирилган тури хам булиб, у кварц деб аталади. Унинг бошка одатдаги турларидан анча афзаликлари бор, яъни суюкланиш харорати 15000С булганлиги учун уни юмшатиш жуда кийин. Унинг энг яхши хусусиятларидан бири, кенгайиш коэфициенти жуда кичик. Демак, бу шиша ута кизтирилганда ёки жуда совутилганда хам уз хажмини узгартирмайди. Улардан лаборатория идишлари ва электр лампалари тайёрланади. Унинг камчилиги шундаки, кварц жуда мурт булади, шунинг учун кам ишлатилади. Шиша ишлаб чикариш силикат саноатининг энг катта тармокларидан биридир. Шиша толасини тортиб чузиш оркали диаметри 2 дан 10 микронгача булган шиша толаси ишлаб чикарилади. Шиша тукимасини хар хил синтетик симолалар билан кушилса, янги конструкцион материаллар- шиша пластикалар хосил булади. У пулатдан 3-4 марта енгил, пухталилиги ундан колишмайди. Бинокорликда, машинасозликлда металл урнига хам, ёгоч урнида хам фойдаланилади.
Гилдан ясалган турли буюмлар керамика деб аталади. Керамика дагал ва нафис булимларга булинади.
Дагал - гишт, черепица, сопол идишлар сирланган плиталар.
Нафис - чинни ва фаянс.
Керамика ишлаб чикариш гилни сувга корилганда поастик лой хосил булишига асосланган. Бу лой пиширлгандан кейин сувда ивимайдиган каттик говак массага айланади. Керамика буюмлари механик йул билан ёки махсус станокларда куйилиб печларда пиширилади. Бунда гилнинг таркибидаги барча сувлар бугланиб кетади. Натижада гил сергова булиб колади.
Паст навли керамика буюмлари гишт, кувурлар, черепица ва гултуваклар гишт заводаларида тайёрланади. Улар 10000Ñ äàí þкîðè áûëìàãàí хароратда ïèøèðèëàäè. Óëàð хам говак булиб, тез сув шима олади. Шунинг учун бундай буюмлар сирланади.
Чинни буюмлар тоза, олдиндан лойкалатиб тиндирилган каолинга тахминан шиша кварц билан дала шпати кушилган аралашмадан ясалади. Улар 12000Ñ хароратда пиширилади. Биринчи марта пиширилгандан сунг толкон килинган дала шпатинининг сувга корилган буткасига туширилади, бунда буюмлар дала шпатига копланади ва яна 14000Ñ да пиширилади. Натижада дала шпати эриб барча говакларни беркитиб куяди. Шунинг учун улар шаффоф ва сири ялтирок булади. Чинни биринчи булиб Хитойда ихтиро килинган.
САВОЛ ВА ТОПШИРИКЛАР:

1.Силикат саноати деганда нимани тушинасиз?


2.Шиша ишлаб чикариш жараенини тавсифлаб беринг.
3.Шиша ишлаб чикаришда кандай хом ашёлардан фойдаланилади?
4.Силикат саноати махсулотлари кандай максадларда ишлатилади?
Маъруза №5-6: ЦЕМЕНТ ИШЛАБ ЧИКАРИШ.

Download 1.05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling