Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

Тамаки чекиш олдини олиш бўйича ишларнинг асосий йўналиши, 
алкоголизм ва ҳар қандай ёшда соғлиқни сақлаш ҳамда сақлаб қолиш учун 
зарур асос бўлиши керак, мазкур жараён ёмон одатлардан воз кечиш 
шарти ҳисобланади. 
Саволнинг бундай шаклланиши умуман соғлом турмуш тарзини 
шакллантириш учун асос яратади. Аммо чекиш оқибатлари билан қўрқитиш 
нафақат болалар томонидан вақт ўтиши билан қабул қилинмайди, балки 
чекиш ота-оналарининг соғлиғи учун онгсиз қўрқувни ҳам шакллантиради. 
Шундай қилиб, бошланғич мактаб ўқувчиларида ёмон одатларнинг 
ривожланишига йўл қўймасликнинг асосий вазифалари жисмоний тарбия, 
тананинг қаттиқлашиши, тўғри соғлом турмуш тарзини олиб бориш ва 
психоактив моддаларни истеъмол қилиш билан мос келмаслик, 
шунингдек, катталар чекиш сабаблари ва пассив чекишдан зарар 
кўришдан иборатдир. 
3.2.Ёш ўсмирларнинг ёш хусусиятлари 
5-6 синфлар 
10-11 ёш-болалик ўртасидаги чегара ва ўсмирлик. 11 ёшдан
организмда-танани қайта қуриш бошланади, бола импульсив бўлиб, тез-тез 
кайфиятида ўзгаришлар, тенгдошлари билан жанжаллашиш, ота-оналарга 
қарши исён билан тавсифланади. 
5-6-синф ўқувчиларининг психологик хусусиятлари. Балоғат ёши. 
жинсий ривожланиш босқичининг бошланиши муносабати билан қуйидаги 
ўзгаришлар рўй беради: болалар тез-тез чалғийди, турли огоҳлантиришларга 
етарлича жавоб бермайди, баъзан провокацион, ғазабланган, инжиқ, уларнинг 
кайфияти тез-тез ўзгариб туради. Бу хусусиятларнинг барчаси объективдир ва 
улар тезда ўтиб кетади ва ўқитувчилар ва ота-оналар бола билан ўзаро 

---

муносабатларнинг тегишли, юмшоқ усуллари ва шаклларини топса, катталар 
билан муносабатларга салбий таъсир кўрсатмайди. 
Айнан шу ёшда ҳақиқий жавобгарлик билан қўллаб - қувватланмайдиган 
“етуклик ҳисси” намоён бўлади ўтиш даврида вужудга келадиган ва ёш 
ўспиринларнинг дунё билан асосий муносабатларини белгилайдиган ўзига хос 
ўзига хослик. 
“Вояга етиш ҳисси” “катталардек бўлиш”нинг зиддиятли истагида 
намоён бўлади: 
* бир томондан-ўзини катта, ўсиб-улғайиш истаги; тенглик, ҳурмат ва 
мустақилликка бўлган эҳтиёж; катталар томонидан жиддий, ишончли 
муносабат талаби; 
* бошқа томондан, катталарга қарамлик, синф ўқитувчисига "ёпишиш", 
йиғлаш, инжиқлик, васийлик ва қарамлик ҳолатида бўлиш истаги. 
Ушбу талабларни эътиборсиз қолдириш, уларнинг эҳтиёжларидан 
норозилик ўсмир инқирозининг салбий хусусиятларини кучайтиради. Агар 
катталар болаларга балоғат туйғусини рўёбга чиқариш воситаларини таклиф 
қилмасалар, у ҳали ҳам ўзини намоён қилади, лекин энг ноқулай тарзда - 
ўсмирнинг катталарнинг адолатсизлиги ва нохолислигига бўлган ишончи:
Ота-оналарнинг диктатурасига қарши норозилик сифатида, ўсмирлар 
ҳамма нарсани "ёмон" қилишлари мумкин: дарсларни ўтказиб юбориш, 
чекиш, ота-оналар тақиқланган кишилар билан дўстлашиш. Ўткир ҳолатларда 
ўсмирлар уйдан қочиб, спиртли ичимликлар, гиёҳванд моддалар, токсик 
моддаларни истеъмол қила бошлайдилар. 
Келажакларини танқидсиз режалаштиришни тасаввур қилишга 
мойиллик биринчи ўринда ҳаракат натижаси иккинчи даражали бўлиб қолади, 
ўзининг муаллифлик ғояси биринчи ўринга чиқади. 
Ўз имкониятларидан фойдаланган ҳолда эксперемент ўтказиш истаги, 
кичик ёшдаги ўсмирларнинг энг ёрқин характерли хусусиятидир. Агар 
катталар бундай экспериментнинг маданий шаклларини ёш ўсмирларга 
тақдим этмаса, у фақат юзаки ва ибтидоий шаклда-ташқи кўриниши билан 
экспериментларни чекишнинг биринчи намуналарида, спиртли ичимликларни 
истеъмол қилишда ва ҳоказоларда амалга оширилади. 
Катталар ҳамжамияти ўсмирлардан бошқа одамларни тушуниш ва улар билан 
тенглик ва бағрикенглик тамойиллари асосида бирга яшаш қобилиятини 
кутади. Инсоннинг бу қобилияти марказсизлаштириш деб аталади, у бошқа 
маданиятни, бошқа даврни, бошқа дунёқарашни тушуниш учун шароит 
яратади. Мактаб ўқувчиларида у ўсмирлик даврида шакллана бошлайди, 
суҳбатни моҳирона қуриш билан у кучлироқ бўлиб, шахсий маълумотга 
айланиши мумкин. Аммо бу қобилиятнинг ривожланиши эҳтиёткорлик билан 
муносабатларни шакллантиришни талаб қилади. Ёш ўспиринлар когнитив 
фаоллик ва қизиқишнинг кескин ўсиши, когнитив қизиқишларнинг пайдо 
бўлиши билан ажралиб туради. 

---

Бу даврда ўспирин кундалик ҳаётидан ташқарида бўлган жуда кўп нарсаларга 
қизиқиш ортади бу “турли қизиқишлар ” давридир. Қизиқишнинг намоён 
бўлиши юзаки ва мактаб ўқув дастури билан деярли алоқаси йўқ. Ушбу 
қизиқиш ўсмир ўқувчининг дунёга бўлган қизиқишини акс эттиради. Ўсмир 
ўзининг ўсиб бораётган имкониятларини ҳис қилади, бу балоғат туйғусини 
“боқиш” учун зарурдир. Айни пайтда манфаатлар ҳали ҳам беқарор, улар 
осонгина ўзгаради. Қизиқишнинг ўзига хос хусусияти ўсмирнинг 
тенгдошлари билан мулоқотга бўлган эҳтиёжидир: умумий севимли 
машғулотлар мулоқотга сабаб бўлади, унинг мазмуни ва воситаларини 
аниқлайди. Ишларнинг катта қисмида ўсмир дўстлари нимани 
қизиқтираётганига қизиқади. Ўсмирларнинг “қизиқиш модаси” бу билан 
боғлиқ бўлиб, ҳар қандай севимли машғулот тўсатдан бутун синфни, параллел 
ва баъзан бутун мактабни қамраб олиши мумкин. Бундай "мода" турли хил 
комбинацияларда турли хил манфаатларни бирлаштириши мумкин - жуда 
баланддан оддийгача ва ҳатто зарарли. Мактабда пайдо бўлган “чекиш 
модаси” туфайли ёш ўқувчилар чекишни бошлайдиган ҳолатлар мавжуд.