Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

IV боб: Болалар ва ўсмирларнинг девиант ва аддиктив хатти-
ҳаракатлари 
Болалар ва ўсмирларнинг хулқ-атворида бузилишларнинг асосий 
турлари девиант ва аддиктив хатти-ҳаракатлардир. 
Девиант хулқ-атвор - маълум бир жамиятда амалда шаклланган ёки 
расман ўрнатилган меъёрларга ва кутилган натижаларга жавоб бермайдиган 
ҳаракатлардир (индивиднинг ҳаракатлари). 
Меъёрлар - бу инсоннинг фойдали ва шунинг учун типик фаолиятининг 
ўлчовидир. Хулқ-атвор меъёри қоида тариқасида бир нечта жиҳатларни ўз 
ичига олади: 
1) мажбурият сифатида ыабул ыилинган қоида (кўрсатма); 
2) объектив хулқ-атвор ва инсон фаолияти; 
3) мавжуд ва тегишли субъектив фикр. 
Хулқ-атвор - инсоннинг ташқи ва ички огоҳлантиришларга бўлган 
реакциялари мажмуи, улар энг катта репрезентативлик, яъни типиклик, 
оптималлик, фойдалилик, жисмоний ва руҳий нормаллик билан тавсифланади. 
Ёки аксинча ғайритабиий ёки девиант хатти-ҳаракатлар ижтимоий, 
жамоатчилик, ахлоқий талабларга мос келмайди ва вакиллик қилмайди, яъни 
тасдиқланмаган, зарарли, қораланган ва шунинг учун педагогик 
профилактикага боғлиқдир. 
4.1. Девиант хулқ-атвор сабаблари 
Девиант хатти-ҳаракатлар мия нерв ҳужайраларининг нобуд бўлиши билан 
боғлиқ эмас, балки уларнинг нотўғри ишлаши, фаолият "тартиби" нинг 
ўзгариши билан боғлиқ. 

---

Психоневрологлар баъзида девиант хатти-ҳаракатларнинг енгил 
шаклларини миянинг минимал дисфункциясининг бир тури деб ҳисоблашади. 
Улар буни икки турга ажратадилар: гипердинамия ва гиподинамия 
(гипердинамия ҳаддан ташқари фаоллик, гиподинамия эса фаолликнинг 
етарли эмаслиги). Иккаласи ҳам асабий жараёнларнинг заифлигини кўрсатади, 
чунки бола ҳаракатлари билан ўз мақсадига эришмайди. Ҳаддан ташқари фаол 
бола ўйламай ҳаракат қилади, ҳамма нарсани ўз зиммасига олади, лекин бир 
нарсани тугатмасдан, бошқасини бошлайди, ҳамма нарсага бирданига 
ёпишади. У ўйинчоқлардан, ҳатто ўзи хоҳлаган нарсалардан ҳам тезда зерикиб 
кетади. Ҳаяжонланганда, у назоратсиз бўлиб қолади, қичқиради, қочиб кетади, 
катталарни гапларини инобатга олмай қўяди. 
Етарлича фаол бўлмаган бола, аксинча, ҳеч нарсага аниқ қизиқиш 
билдирмайди, ўйин ўйнашдан бош тортади, мақсадига эришиш учун ҳаракат 
қилмайди, кўнгил очар ўйинлардан бош тортади, янги ўйинчоқларни кўриб 
хурсанд бўлмайди, китоблар ва телевизорларга эмоционал жиҳатдан беътибор 
бўлади. У катталарнинг аралашувига қаршилик қилмайди, лекин уларнинг 
илтимосларини тўлиқ бажармайди. Бундай боланинг диққати тарқоқ, хотираси 
сустдир. Бошқа болалардан фарқли ўлароқ, улар ҳам ташқи кўринишидан кам 
ҳаракат, лекин ўзларининг ички дунёларида яшайдилар, бу болаларнинг 
ҳақиқий севимли машғулотлари йўқ, чунки улар ҳеч нарсага диққатларини 
жамлай олмайдилар.