Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

1 Звадская Е. В. Эстетические проблемы старого Китая. — М., 1975. -  
С.334.
100

---

жудга келганлиги тўғрисида м аълум от берилган. Агар б и з буд­
д а в и й л и к н и н г Ҳ индистондан О сиё қи тьаси н и н г б ош қа қи см - 
лари га ёй и л и ш йўналиш и н и кузатсак, бу ж араён у зо қ вақг 
давом эти б , ф ақат XIV асрга келиб Тибетда узи л-кеси л ву­
жудга келган, деган ф икрга к е л и ш и м и з мумкин.
Л а м а и зм таъ л и м о ти ч а н ь -б у д д а в и й л и к каб и м аҳ ал л и й
д и н и й қ ар аш л ар н и н г б уд дави й ли к таъ лим оти б и лан м уло- 
қоти натиж асида ш аклланган. Ш у бои с лам аизм таъ ли м о ти ­
да ри во ж лан ган д иний ти зи м элем ен тл ари билан бирга и б ­
ти д о и й д авр га хос қ ар аш л ар \а м мавжуд. М асалан , д и н и й
ри во ятл ард а Ер ясси д ой ра ш акли д а тасаввур қилинади. У 
океан б и л ан ўраб олинган тўртта м атерикка бўлинади. Ерни 
ф и л кўтариб туради. Ф ил эса т о ш б а қ а н и н г устида туради. 
Агар ерда ё м о н л и к кўпай и б кетса, то ш б ақа безовталан ади
ва қим ирлайди. Н атиж ада ерда зи л зи л ал ар бош л ан ад и . Б ун ­
дай бўлм аслиги учун одам лар гуноҳ қи лм асли ги , худога ибо­
дат қи ли б яхш и яш аш лари л о зи м д еб ҳисобланади.
Л ам аи зм таълим отида тан тр и зм (сан скри т тилида 
тант­
ра —
ж и м ж и м ад орл и к, си р л и м атн , сеҳргарлик деган м аъ­
н о л а р н и ан гл атад и ) ғ о я л а р и н и н г та ъ си р и жуда кучлидир. 
Т ан тр и зм веда ди н и д ан келиб ч и қ қ а н . У нга кўра, одам ва 
к о и н от б и р -б и р и билан б о ғл и қ воқели кди р. Одам м икрокосм
(м и к р о к о и н о т) воқелиги бўлиб, коинотдаги аш ёлардан я р а т ­
ган. У н и н г танаси ҳам ко и н о тга.ўх ш аш қидиб тузилган.
Т ан три зм билан йоглар ам ал и ёти боғлиедир. Й ог ам али ё- 
ти орқали одамдаги м удроқ эн е р гет и к ибтидо ҳаракатга кел­
тири лади. Бу вазиф ани ки ш и ф ақ ат устоз (гуру) ёрдами б и ­
л ан ам алга о ш и ри ш и мумкин.
Л а м а и зм д а ж уда кўп худо (б у д д а )л а р ва ға й р и т а б и и й
м авж удотлар мавжуд. Х удолар гуруҳига б у д д а -Ш а к ь я м у ни 
б о ш ч и л и к қилади. Буддалар вази ф алари ва иж тим оий ҳаёт- 
даги м авқеи билан б и р -б и р и д ан ф а р қ қилади. Бунда будда­
л а р б и л а н б и р г а , б о д х и с а т в а л а р г а ва д и н и й т а ъ л и м о т н и
иш лаб ч и қи ш д аги хизм атлари б и л ан ном қозонган ва худо­
л ар д араж асига кўтарилган ш ахсларга ҳам си ғинилади.
Л ам аи зм д а ди ндорлар ва д и н и й таш килотларга бош ру- 
ҳоний - д алай -л ам а (м ўғул-тибетчада — ден ғи з каби бую к
101

---

деган м аънони англатади) р аҳ б арл и к қилади. Д ал ай -л ам а ерда 
қайта туғилган м авж удотларнинг э н г бую ги, ердаги худо с и ­
ф атид а улуғланади. У нинг ваф от эти ш и ерда ян ги д ан қайта 
ту ғи л и ш н и н г б о ш л ан и ш и н и би лдиради. Ш ун и н г учун бош
руҳоний ваф от этгандан кей и н махсус ваколатларга эга ҳайъат 
тузил ад и. Ҳ айъат бир йил муддатда ваф от этган д а л а й -л ам а - 
н и н г руҳи ўтган болани ахтари б то п и ш и керак. Бола а н и к ^ а н - 
ганидан кей и н ибодатхонада тар б и ял ан ад и . В орис д еб то - 
п ил ган бола балоғат ёш и га етгунига қадар бош руҳоний ва­
зи ф аси н и регент (лотинча 
regens —
идора қилувчи д еган м аъ­
нони англатади) бажаради. Ҳ о зи р ги вақгда л ам аи зм н и н г б ош - 
лиғи Д ал ай -л ам а XIV Л озо н дан тзен д ж ан ц ои гван т (1935 й и л ­
да туғилган) ҳисобланади.
О датда, д и н и й \а ё т н и н г м ар к ази вазиф аси н и ибодатхо- 
налар баж аради. И бодатхоналарда д и н и й м аросим ва удум­
л ар баж ари лади, худога и б о д ат қи л и н ад и , ш у н и н гд ек улар 
м аъриф ий ва сиёсий м ар к аз ҳа(м ҳисобланади. И б од атхон а­
ларда руҳонийлар, ул ар н и н г хи зм аткорлари ва ш огирдлари 
яш ай д и л ар , турли д и н и й м ар о си м л ар н и баж ари ш да қўлла- 
ниладиган жиҳоэлар, м уқаддас м атнлар сақланади. Б и н о д е- 
ворл ар и н и н г ички 
igicMHra 
буддалар ва бодхи сатвалар н и н г 
тасви ри туш ирилган буглар қўйилади. Д и н и й м ароси м лар эса 
ти б ет тилида амалга ош и ри лади .
Л ам аизм да дин и й б ай р ам л ар ун ч ал и к кўп эм ас. У ларн и н г 
э н г йириги цанагган (о қ ой ) б айрам идир. Бу б ай рам кад и м ­
ги ой тақ в и м и бўй и ча я н г и й и л н и н г к и р и ш и м ун осаб ати
б и л ан н и ш он л ан ад и ва та н т а н а ўн олти кун д аво м этади. 
Т ан тан а давом ида «Б удданинг ўн и кки мўъжизаси»га б ағи ш - 
л ан ган жуда куп д и н и й м ароси м ва удумлар баж ари лади. Ёз 
ф асл и н и н г урталарида « вай д аран и н г дойра бўйлаб ай л ан и ш и » 
д еб аталадиган д и н и й б ай р ам ўтказилади.
Х улоса сиф атида ай ти ш м у м к и н к и , б уддави й ли к од ам - 
л а р н и н г худога итоатдаги тен гл и ги , халос б ўл и ш н и н г и н д и ­
видуал й ў ти та н л а н га н л и г и , б о ш қ а д и н л ар га м ун осаб атд а 
б ардош лилиги, тарихий ш арт-ш арои тларга м ослаш увчан ли - 
ги каб и ху суси ятлари б и л а н д а в л а т чегарал ари ва б о ш қ а
тўси қлардан ўтиб жаҳон д и н и га айланган.
102 -

---

Ҳ индистон л и н и й ти зи м л ар и н и н г ақи даларидаги ўхш аш - 
л и кл ар , о д ам л ар н и н г д и н и й эъ ти қ о д н и тан л аш эрки н л и ги
каби ом и ллар д и н и й эътиқоди турлича бўлган халкларнинг 
тинч-тотув яш аш ларига ш ар т-ш аро и т яратган. А ммо ю қори- 
даги ф и кр га асосланиб, д и н и й ти зи м л ар ўртасида м и н тақа- 
да ҳукм ронлик учун кески н кураш б ўлм аган, деган хулосага 
келиш хатодир. Бундай кураш нафақ|ат д и н и й ти зи м л ар ўрта- 
сида, бачки битта д и н и й ти зи м даги худолар дараж асида ҳам 
тухтовсиз давом этган. М асалан и н г д и қ қ а тга сазовор жиҳати 
ш ундаки, улар ўртасидаги кески н рақо б ат ж ам иятда тўқна- 
ш увларни, л и н и й уруш ларни келти ри б чиқарм аган.
Б уддавийликнинг давлат д и н и си ф ати д а тан о л и н ган ли - 
ги (м илоддан аввалги III аср) д и н и й ти зи м л а р ўртасидаги 
рақобатн и сусай тирм аган. Бу кураш , а й н и қ с а , брахм анизм
ва бу;ш авийлик ди н л ар и ўртасида м уросаси з кечган. Л екин 
брахманизм аввалги ҳолатида қайта ти к л а н и ш и мумкин эм ас 
эди. Н атижада б р ахм ан и зм н и н г н егизида я н ги д и н и й т а ъ л и ­
мот - у ш д у и й л и к вужудга келган. У н и н г ш акл л ан и ш ж араё­
ни ми.ю дий I асрга келиб яку н л ан ган ва Ҳ и н д и стон д а кенг 
ёй и л и и ш м илодий IV -V I асрлардаги Г упталар и м п ери яси
даврига тўғри келган. Б у д дави й ли к б и л ан ҳи н д уи й л и кн и н г 
рақоб аг кураш и у зо қ давом этган. Ф ақ ат Х асрга келиб, буд- 
д ави й .ш к Ҳ нндистондан узи л-кеси л с и қ и б чиқарилган.
Я нги динни «ҳиндуийлик» деб аташ V III асрда ислом д и ­
н ининг Ҳ индистонда ёй и ли ш и билан боғлиқдир. Ислом ди - 
нини қабул қилм аган аҳолини маҳаллий мусулмонлар «ҳин- 
дилар» деб атаганлар ва кей и н ч ал и к и л м и й адабиётда янги 
дин тараф дорлари «ҳиндуийлар» деб атала бош ланган. Ҳ и н - 
дуийлар y j диний эътиқодларини «арья-дхарма» (орийлар қону- 
ни) ёки «санатана дхарма» (абадий қонун) деб атаганлар.
Ҳ и н д у и й л и к Ҳ и н д и с т о н д а қ а д и м ги д а в р л а р д а н п ай д о 
бўлган барча д и н т у р л а р и н и , м аҳалли й х а л к л ар н и н г урф - 
одатлари, ан ъ а н а ва уд ум лари н и қабул қ и л ган . Ушбу дин 
буддавийликка кўп ж иҳатлари би лан ўхш аш бўлса ҳам, кас­
та ти зи м и н и м у қад д асл аш ти р ган л и ги , м аҳал л и й урф -од ат- 
лар ва ан ъ ан ал арн и , аф со н ал ар , р и во ятл ар ва байрам ларни