Zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademiyasi inson huquqlari umumiy nazariyasi
Konstitusiya har bir fuqaroga saylanish tamoyilini mustahkamlagan holda
Download 2.94 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Axborotga bolgan huquq oz ozidan qadrli emas
- Axborot olishga bolgan huquq
- Malumotga bolgan huquq ozida inson huquq va erkinliklarining 4-eng yosh avlodi sifatida talqin qilinadi. Malumot qidirish
- Ijtimoiy va siyosiy hayotdagi asosiy asosiy xuquqlardan bu birlashish huquqidir.
- Birlashish huquqi fuqarolik jamiyati shakllanishida asosiy vositalardan bolib hisoblanadi.
- Murojaat qilish xuquqi ikki xil manoga ega: birinchidan
- 4.3. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlarning tushunchasi, tarkibi, turlari
- Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarning himoyasi va xalqaro-huquqiy tartibga solinishi 1948 yilda boshlangan, ularning eng muhimlari Inson huquqlari umumjahon
- Iqtisodiy huquqlar insonga xojalik faoliyatining asosiy vositalarini erkin tasarruf qilishni taminlab beradi.
- Ijtimoiy huquq insonga munosib hayot darajasi hamda ijtimoiy himoyalanishni taminlab beradi.
- Madaniy huquqlar insonning manaviy rivojlanishini kafolatlaydi, har qanday individga siyosiy, manaviy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotning foydali
- Talim olish huquqi boyicha xalqaro standartlarning asoslari Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasining 26-moddasi va Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
- Xalqaro-huquqiy normalar, yana shuningdek talimning quyidagi ustuvor maqsadlarini belgilab beradi
- Insonning madaniy huquqlarini ragbatlantirish va himoya qilish bevosita xalqaro ixtisoslashgan tashkilot — YuNESKOning vazifalariga doirasiga kiradi.
Konstitusiya har bir fuqaroga saylanish tamoyilini mustahkamlagan holda: • davlat vakillik organlariga saylash va saylanish huquqi (117-modda); • xohish iroda bildirishdagi tenglik va erkinlik. O'zbekistonda saylov huquqi faqatgina uning fuqarolariga berilgan. Chet elliklar va fuqaroligi bo'lmagan shaxslarga bunday huquqlar berilmagan. O'zbekiston Respublikasining “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylovlar to'g'risida”gi qonun asosida saylovlar zamirida yotuvchi quyidagi tamoyillar o'z aksini topgan: • umumiy saylov huquqi; • saylovning ko'ppartiyaviylik asosi; • saylovning yashirin ovoz berish orqali o'tishi; • oshkoralik. Barcha saylovchilar yagona huquqiy maqomga ega. O'zbekiston Respublikasing barcha fuqarolari dini, irqi, millati, tili, mulkiy holati va ijtimoiy kelib chiqishidan qa'tti nazar teng saylov huquqiga egadir. Nomzodlar ilgari surilganda O'zbekiston qonunchiligi bo'yicha ularning umumiy sonidan 30% ayollar bo'lishi kerak. “Oliy Majlisga saylovlar to'g'risida”gi qonunga asosan saylovchilarning yarmidan ko'prog' ovozini olgan nomzod saylangan deb hisoblanadi. O'zbekistondagi saylov tizimi mojaritar saylov tizimining ko'rinishlaridan biridir. Zamonaviy jamiyatning mavjud bo'lishidagi asosiy vosita bu ma'lumot va ma'lumot almashinuvidir. Uning madaniy-mafkuraviy aksini keyingi paytlarda keng tarqalgan inson va inson turmush tarzini axborot yacheykasi sifatida ko'radigan nazariya tashkil etadi. Shu munosabat bilan axborotga bo'lgan huquqni, ya'ni axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqini insonning asosiy huquqlari qatoriga kiritish qabul qilingan. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 29-moddasiga binoan “Har kim fikrlash, so'z va e'tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o'zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitusiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Axborotga bo'lgan huquq o'z o'zidan qadrli emas. Axborot va shaxsning axborot huquqi insonning rivojlanishga, ta'lim, madaniyat va muomalaga bo'lgan ehtiyojini qondiribgina qolmay, uning boshqa huquq va erkinliklarini ham ro'yobga chiqarishning kafolati hisoblanadi. Demak, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan axborotni olish imkoniyati fuqarolarning davlat ishlarini boshqaruvida hamda hokimiyat organlari va jamoat tashkilotlar faoliyati ustidan nazorat qilishda real ishtirok etish uchun poydevor hisoblanadi. Axborot olishga bo'lgan huquq turlicha yo'llar bilan ro'yobga chiqarilishi mumkin: shaxslararo muomala vositasida (shuningdek, yig'ilishlarida va mitinglarda, fuqarolarning yig'inlarida); bilvosita — axborotni moddiy tashuvchilar, o'quv muassasalari yordamida; ommaviy axborot vositalari yordamida (O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 67-moddasi). Ommaviy axborot erkinligi masalasida ko'pgina hollarda xalqaro huquqiy hujjatlarga nazar tashlangan. 47 Ma'lumotga bo'lgan huquq o'zida inson huquq va erkinliklarining 4-eng yosh avlodi sifatida talqin qilinadi. Ma'lumot qidirish — bu joylashgan joyi noma'lum bo'lgan ma'lum bir ma'lumotni topishga qaratilgan harakatdir Ma'lumot olish — bu ma'lumot yuborish bo'lib unda subyekt ma'lumot olish imkoniyatiga ega bo'ladi. Ma'lumot tarqatish — ma'lumot oluvchilar sonini ko'paytirishga bo'lgan harakat. Aynan gazeta, jurnal va televizion ko'rsatuvlar asosida odam hayoti davomidagi asosiy ma'lumotlarni oladi. Zamonaviy hayotda aynan ommaviy axborot vositalari odamlarda ma'lum bir fikr va qarashlarni shakllantiradi, shuning uchun shaxs rivoji nuqtai nazaridan oammaviy axborot vositalarning erkinligi demokratik xuquq va erkinliklar orasida asosiylaridan bo'lib hisoblanadi. Bundan tashqari bu holatda nafaqat ma'lumot olish, balki to'g'ri ma'lumot olish masalasiga ham katta e'tibor qaratish kerak. Demokratik tuzumni, siyosiy va madaniy plyuralizmni ta'minlashda ommaviy axborot vostalarining erkinligi muhim o'rin egallaydi. Ijtimoiy va siyosiy hayotdagi asosiy asosiy xuquqlardan bu birlashish huquqidir. Uning asosida fuqarolar ma'lum bir birlashmalarga va kasaba uyushmalariga birlashishi mumkin. U har bir fuqaroga jamiyat va davlat hayotida ishtirok etish imkoniyatini beradi. U turli xil birlashma va partiyalarning xuquqiy asosini belgilaydi. Bu huquq juda katta siyosiy, ijtimoiy va huquqiy ahamiyatga ega bo'lib, inson faoliyatida muhim o'rinni egallaydi. U fuqarolarga berilgan turli xil xuquqlardan to'laligicha foydalanish imkoniyatini beradi. Uning asosida odamlar o'zlarinning turli tuman muammolarini hal qilishi, ma'lum bir ehtiyojlarini qondirishi va himoya qilishi mumkin. Birlashmalar davlat institutlariga ta'sir qilish bilan bir qatorda uni turli tuman salbiy holatlardan ham himoya qiladi. Birlashish huquqi bir nechta boshqa konstitusiyaviy huquqlar bilan ham chambarchas bog'liqdir. Ko'p hollarda birlashmalar miting, yig'ilishlar va namoyishlar ko'rinishida namoyon bo'ladi. Ular birlashmaviy o'z qarashlarini ifoda etish ko'rinishiga egadir. Fuqarolarning saylashi yoki saylanishi yoki mahalliy organlarda ishtiroki ham birlashmalar asosida amalga oshirilishi mumkin. Referendum o'tkazilishi ham birlashmalar asosida amalga oshirilishi mumkin. Birlashish huquqi bevosita ommaviy axborot vositalari erkinligi, fikr va so'z erkinligi bilan chambarchas bog'liq. Bu kabi huquqlarning borligi birlashish huquqining birlamchi belgisi bo'lib hisoblanadi. Birlashishga bo'lgan huquqning o'ziga xos ko'rinishi bu diniy birlashmalardir. Ular orqali din va e'tiqod erkinligi ta'minlanadi. Birlashish huquqi fuqarolik jamiyati shakllanishida asosiy vositalardan bo'lib hisoblanadi. O'zbekistonda suverenitetni aks ettiruvchi va xokimyatning yagona manbai sifatida xalq chiqadi. Davlat ishlarini boshqarishda ular bevosita yoki o'zlarining vakillari orqali ishtirok etishlari mumkin. Bu xuquq har bir fuqaroga siyosiy hayotga aralashish imkoniyatini beradi. Bu holatlarning asosi xalqaro huquqiy normalarda o'z aksini topgan. 1948 yilgi Inson 48 huquqlari umumjahon deklarasiyasining 21-moddasida, 1966 yilgi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 25-moddasida “har bir fuqaro hyech bir kamsitishlarsiz va asoslanmagan cheklashlarsiz davlat ishlarida o'zi yoki o'zining saylagan vakillari orqali ishtirok etishi huquqiga ega” deb ta'kidlanadi. Bu huquq aniq ko'rinishlarda va alohida konstitusiyaviy normalar asosida amalga tadbiq etiladi: • davlat hokimyati organlariga va fuqarolarni o'zini-o'zi boshqarish organlariga saylash va saylanish huquqi; • referendumda qatnashish huquqi; • davlat xizmatiga kirishda teng imkoniyatlarga ega bo'lish huquqi; • odil sudlov huquqi; • murojaat qilish huquqi; Konstitusiyada qayd etilgan huquqlar orasida shunday huquqlar mavjudki, ularning ta'minlanishi butun tizimning ishlash darajasini obyektiv belgilab beradi. Bu kabi huquqlarga birinchi navbatta murojaat qilish huquqini kiritsak bo'ladi. Murojaat qilish huquqi asosida inson davlat masul idoralarini ma'lum bir mamsalaga etiborini qaratadi yoki shu asosida ma'lum bir himoya so'rashadi. Ular murojaatining ko'rib chiqilish kafolati masalasida qonun hujjatlari asosida barcha davlat idoralari va mansabdor shaxslari zimmasiga bu kabi murojaatlarni ko'rib chiqish uchun ma'lum bir qonuniy muddatlar belgilangan va ularga amal qilinishi majburiydir. Murojaat qilish xuquqi ikki xil ma'noga ega: birinchidan, shaxsni davlat ishlarida ishtiroki sifatida, bunda u davlat organlariga ma'lum bir taklifni ko'rib chiqishni so'raydi; ikkinchidan, qonun tomonidan belgilangan xuquq va erkinliklarni himoya qilish vositasi sifatida. Bu kabi murojaatlar asosida insonlar sudga, prokuraturaga va boshqa vakolatli idoralarga murojaat qilishlari mumkin. Fuqarolarni murojaat qilish huquqi davlat apparati va fuqarolar o'rtasidagi munosabatlarni yanada mustahkamlaydi va o'z huquq va erkinliklarini himoya qilishda eng asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. U asosida davlat organlari va mansabdor shaxslari ustidan nazorat amalga oshadi va haddan tashqari byuroktratiyaga chek qo'yadi. Fuqarolarning murojaati orqali tezkor operativ ravishda harakatlarni amalga oshirishi kerak. Normativ-huquqiy hujjatlarda va yuridik aktlarda biz fuqarolarning murojaatlaring quyidagi turlarini ko'rishimiz mumkin taklif shikoyat, ariza. Taklif — bu fuqarolarning davlat organlari, mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari, mulk shakllaridan qat'i nazar korxona, muassasa hamda tashkilotlar, jamoat birlashmalarini tashkil etish tartibi va faoliyatini yaxshilashga, davlat va ijtimoiy hayotning huquqiy asoslarini takomillashtirishga, davlat va jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy-madaniy va boshqa faoliyat sohalari masalalarini hal qilishga yo'naltirilgan fuqarolarning murojaatidir. Mazkur turdagi murojaatning maqsadi davlat va jamoatchilik tuzilmalarini tashkil etish va faoliyatini yaxshilash, jamiyat hayotining turli sohalarida muammoviy masalalarni hal qilish, qonunchilikni takomillashtirish hisoblanadi. O'zining 49 mazmuniga ko'ra taklifda muayyan muammolar va ularni hal qilish yo'llari ko'rsatiladi. Shu bilan birga taklif — bu fuqaroning huquq va erkinliklarini buzilishi bilan bog'liq bo'lmagan murojaati hamdir. Ariza, u ham taklifga o'xshab, fuqaroning muayyan subyektiv huquq va manfaatlarini buzilishi bilan bog'liq bo'lmagan murojaatidir. Uning predmeti avvalombor, fuqaroning qonuniy huquq va erkinliklarini (misol uchun, FHDYo organlariga nikohni ro'yxatdan o'tkazish to'g'risida ariza berish) tegishli organlar orqali ro'yobga chiqarish hisoblanadi. Ariza bilan murojaat qilish qachonki, fuqaroning huquq va erkinliklari tegishli organlarning harakatlariga bevosita bog'liq bo'lib, ularning bunday harakatlarisiz bunday huquq va erkinliklarni amalga oshirish mumkin bo'lmaydi yoki qiyinroq kechadi. Shunday qilib, ariza ko'rib chiqish uchun majburiy bo'lgan, asosli bo'lgan holda esa — bu bo'yicha tegishli choralarni qabul qilish to'g'risidagi iltimos hisoblanadi. Undan tashqari, arizaning vazifasi turli xil kamchiliklar, hisobga olinmaganliklar, suistyemolchiliklar to'g'risida tegishli qaror qabul qiluvchilarni habardor qilish hisoblanadi. Shunday qilib, arizani ikki xil mazmunda: ariza-iltimosnoma va ariza-xabar sifatida ko'rib chiqish mumkin. Shikoyat — bu fuqaroning buzilgan huquqlari, erkinliklari yoki qonuniy manfaatlari to'g'risidagi murojaati. Shikoyatning predmeti davlat hokimiyati organlari, o'zini-o'zi boshqarish organlari, tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslarining qarorlari yoki harakati (harakatsizligi) ustidan, bu qarorlar yoki harakat (harakatsizlik) oqibatida jismoniy shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilgan bo'lsa, ularga baho berish uchun taqdim etiladi. Agar, fuqaroning huquqlari, erkinliklari yoki qonuniy manfaatlarini amalga oshirishiga to'sqinlik qilingan bo'lsa, fuqaroga noqonuniy ravishda biror bir majburiyat yuklatilgan bo'lsa yoki u noqonuniy javobgarlikka tortilgan bo'lsa, unda buzilgan huquqlarni himoya qilish va tiklash bo'yicha choralar ko'rilishi kerak. Shikoyat o'zida murojaat qiluvchi subyekt yoki uning vakili bo'lgan shaxsning huquq va manfaatlarini himoya qilish to'g'risidagi iltimosini aks ettiradi. Shikoyat qilishning ikki turi mavjud: sudlov va ma'muriy. Huquqiy hujjatlarda va qonunchilikda ko'pincha fuqarolar murojaatlarining, iltimosnoma, xat, murojaatnoma kabi boshqa shakllari ham alohida ko'rsatiladi. Biroq, batafsil ko'rib chiqiladigan bo'lsa, xulosa qilish mumkinki, ular to'la ravishda yuqorida ko'rsatib o'tilgan uch xil bo'linishga to'la mos tushadi. 4.3. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlarning tushunchasi, tarkibi, turlari Ular individning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini qo'llab quvvatlashga hamda normativ mustahkamlashga taalluqlidir, odamlarga qo'rquv va yetishmovchiliklardan ozodlikda yashay oladigan sharoitlarni yaratish maqsadida insonning mehnat va maishiy turmush tarzi, bandligi, farovonligi, ijtimoiy himoyalanganligining qaysi ahvolda ekanligini belgilab beradi. Ularni ro'yobga chiqarilganligining xajm va darajasi ko'proq iqtisodiyot va resurlarning ahvoliga bog'liq va shuning uchun ham birinchi avlodning fuqarolik va siyosiy huquqlariga qaraganda ularning amalga oshirilishi kamroq rivojlangan. 50 Uzoq vaqt mobaynida ikkinchi avlod inson huquqlariga ikkinchi darajali huquqlar sifatida qaraldi, bunday huquqlarni tartibga solishning imkoniyati salbiy baholangan. Buning sababi, bu huquqlar ularni ta'minlab berish va huquqiy himoya qilish bo'yicha davlatga bevosita majburiyat tug'dira olmaganligi uchun ham bu huquqlarni aniq belgilash va huquqiy tasniflash mumkin emasligi to'g'risidagi tasavvurlarning ustunligi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu tendensiya ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy huquqlarni ahamiyati jihatidan teng ekanligini inkor etish bilan almashinildi. Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarning himoyasi va xalqaro-huquqiy tartibga solinishi 1948 yilda boshlangan, ularning eng muhimlari Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasida mustahkamlangan edi. Inson huquqlari Umumjahon Deklarasiyasi inson huquqlari va uni himoya qilishga doir xalqaro hujjat bo'lib, BMT tomonidan ishlab chiqarilgan va qabul qilingan. Bu tarixiy hujjatning ishlab chiqilishi va e'lon qilinishi insoniyatning tarixiy taqdirida, davlatlarning ichki va tashqi siyosatida, halqaro tashkilotlar, siyosiy partiyalar va ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Unda ishlab chiqilgan qoida va xulosalar, tamoyillar o'zining mohiyati va mazmuniga ko'ra mukkamal ishlangan huquqiy me'yorlarning umumlashgan ifodasi hisoblanadi. Bugungi kunda insonning huquqiy statusini aniqlash uchun ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarning ahamiyati shubhasiz. Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasi qabul qilingandan so'ng, uni ratifikasiya qilgan davlatlarning hisobotlarini ko'rib chiqish uchun inson huquqlari Qo'mitasi ta'sis etildi va uning natijasida ikkita pakt qabul qilindi. Davlatlarning har ikkala Paktda mavjud bo'lgan huquq va erkinliklarga munosobatlari turlichadir. Agar, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidani xalqaro Paktning qatnashchilari unda e'tirof etilgan huquqlarni asta sekinlik bilan to'la bajarish majburiyatini olishgan bo'lsa, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktda qatnashuvchi davlatlar esa, undagi barcha huquqlarni hurmat qilish va ta'minlash majburiyatini olishgan. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Paktning 6–15-modda- larida mehnat qilish huquqi (6-modda), adolatli va qulay mehnat sharoiti (7-modda), kasaba uyushmalari tuzish va unga kirish (8-modda), ijtimoiy ta'minot huquqi (9-modda), oilalik, onalik, bolalik va o'smirlikni keng himoya qilish va yordam berish huquqi (10-modda), yetarli hayotiy darajaga ega bo'lish huquqi (11-modda), jismoniy va ruhiy sog'lomlikning eng yuqori darajasiga erishish va ma'lumot olish huquqi (12, 13-moddalar), madaniy hayotda ishtirok etish huquqi (15-modda) va boshqa huquqlar qayd etilgan. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarning himoya qilish sohasidagi majburiyati progressiv iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni olib borish, o'z xalqining iqtisodiy rivojlanishda ishtirokini to'liq ta'minlash, hammaga shu huquqlardan foydalanish uchun o'z resurslaridan foydalanishda aks etadi. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarni himoya qilish sohasidagi majburiyati taraqqiyparvar iqtisodiy va ijtimoiy dasturlarni ro'yobga chiqarish, o'z xalqini foydali iqtisodiy rivojlanish jarayonlarida to'liq ishtirokini ta'minlab berish, o'z resurslarini mazkur huquqlardan foydalanishning barcha imkoniyatlarini taqdim etish uchun ishlatishdan iborat hisoblanadi. Ijtimoiy- 51 iqtisodiy huquq va erkinliklarni huquqiy tartibga soluvchi manbalar orasida asosiy rolni xalqaro-huquqiy normalar o'ynaydi. Universal normalar BMT Ustavining umumiy prinsiplari (1-, 13-, 55-, 56-, 62- va 68-moddalari) da, Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi qoidalarida (22–27-moddalar), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt normalarida, Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)ning konvensiyaviy standartlarida mavjud. XMTning mazkur sohada 180ta konvensiyasi qabul qilingan. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 70 ga yaqin, Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan — 200 dan ortiq, YuNESKO tomonidan — 70 dan ortiq, Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti tomonidan — 30 dan ko'proq, Yevropa Kengashi tomonidan — 160 dan ziyod va boshqa mintaqaviy xalqaro tashkilotlar tomonidan ham ko'plab inson huquqlariga oid deklarasiyalar, paktlar, konvensiyalar va boshqa xalqaro shartnomalar qabul qilindi. Shu sohada Xalqaro Mehnat Tashkilotining (XMT) 170 dan ortiq Konvensiyalar qabul qilingan. Ushbu hujjatlardan quyidagilar muhim ahamiyatga ega: «Majburiy mehnat xaqida» (1930 y.), «Adolatli rag'batlantirish to'g'risida» (1951 y.), «Mehnat va ish bilan ta'minlash sohasidagi kamsitish to'g'risida» (1958 y.), «Ish bilan ta'minlash sohasidagi siyosat to'g'risida» (1964 y.), va boshqalar. Iqtisodiy huquqlar insonga xo'jalik faoliyatining asosiy vositalarini erkin tasarruf qilishni ta'minlab beradi. Ularga quyidagilar taalluqlidir: • mehnat qilishga bo'lgan huquq; • mulkka bo'lgan huquq; • tadbirkorlik huquqi; • ish tashlash huquqi va boshqalar. Undan tashqari, mehnatkashlar hamda ish beruvchilar o'z manfaatlarini himoya qilish uchun milliy yoki xalqaro tashkilotlarga erkin birlashish huquqiga egadir. Ijtimoiy huquq insonga munosib hayot darajasi hamda ijtimoiy himoyalanishni ta'minlab beradi. Asosiylari quyidagilar hisoblanadi: • ijtimoiy ta'minotga bo'lgan huquq; • ijtimoiy sug'urta, • pensiya ta'minoti, • tibbiy xizmat ko'rsatish. Ijtimoiy ta'minot huquqining mohiyati (yoshi, kasallik holati, nogironligi, boquvchisining yo'qotganligi, bolalarni tarbiyalash va qonun bilan o'rnatilgan boshqa holatlar bo'yicha) shundan iboratki, davlat obyektiv holatlar tufayli ishlash va mehnatidan foyda olish layoqati yoki imkoniyatidan mahrum bo'lganlarga (to'liq yoki qisman), shuningdek, bolalar tug'ilishi va ularni tarbiyasi bilan bog'liq holda oilalarga yordam ko'rsatish uchun fuqarolariga yetarli mablag'larni taqdim etishni kafolatlaydi. Mazkur huquqlarni majmui Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasining 22- va 25-moddalarida, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi paktning 9–12-moddalarida, Bola huquqlari to'g'risidagi konvensiyaning 26-moddasida mustahkamlangan. Bu huquqni amalga oshirish boshqa huquqlarni, shu jumladan qoniqarli hayotiy daraja, oilani muhofaza qilish va unga yordam ko'rsatish, onalik va bolalikni himoya 52 qilish, jismoniy va ruhiy sog'likning nisbatan yuqori darajasiga bo'lgan huquqlarni ro'yobga chiqarish bilan bog'liqdir. Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasida — “Har kim inson o'zining hamda oilasining salomatligi va farovonligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan turmush darajasiga ega bo'lish, jumladan kiyim-kechak, oziq- ovqat, tibbiy xizmat va zarur ijtimoiy xizmatga ega bo'lishga hamda ishsizlik, kasallik, nogironlik, bevalik, qarilik yoki unga bog'liq bo'lmagan sharoitlarga ko'ra tirikchilik uchun mablag' bo'lmay qolgan boshqa hollarda ta'minlanish huquqiga ega” (25 modda) deb ko'rsatilgan. Madaniy huquqlar insonning ma'naviy rivojlanishini kafolatlaydi, har qanday individga siyosiy, ma'naviy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotning foydali ishtirokchisi bo'lishga yordam beradi. Ularga quyidagilar taalluqlidir: • ta'lim olish huquqi; • madaniy qadriyatlardan foydalanish huquqi; • jamiyatning madaniy hayotida erkin ishtirok etish huquqi, • ijod qilish huquqi, • ilmiy taraqqiyot natijalaridan foydalanish va ularni amaliy qo'llash huquqi va boshqalar. Ta'lim olish huquqi bo'yicha xalqaro standartlarning asoslari Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasining 26-moddasi va Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktning 13-moddasida shakllantirilgan. Mazkur hujjatlarda ta'lim olish huquqi, barcha uchun majburiy va bepul boshlang'ich ta'limni to'liq amalga oshirish; o'rta, o'rta-maxsus va oliy ta'limga bo'lgan imkoniyat; ota- onalarning o'z bolalari uchun maktab tanlashi erkinligi va bolalarini o'z e'tiqodlariga mos ravishda diniy hamda ahloqiy tarbiyalashini ta'minlab berishining shartlari ko'rsatib o'tilgan. Xalqaro-huquqiy normalar, yana shuningdek ta'limning quyidagi ustuvor maqsadlarini belgilab beradi: inson shaxsiyati va uning qadr-qimmatini to'la rivojlantirish, inson huquqlari va erkinliklariga hurmat, ta'limning zarurligi, erkin jamiyatning foydali ishtirokchilari bo'lish imkoniyatini yaratish, barcha millatlar, etnik va diniy guruhlar o'rtasida o'zaro tushunish, bag'rikenglik va do'stlikka ko'maklashish. Madaniy huquqlarning mazmuni va ularni amalga oshirishning kafolatlari YuNESKO tomonidan qabul qilingan qator tavsiyanomalar (1968, 1980, 1982)da rivojlantirilgan va to'ldirilgan. Ularda, xususan, o'z madaniyatini rivojlantirish har bir xalqning huquqi va burchi hisoblanishi; an'anaviy madaniyatni asrash va rivojlantirishga bo'lgan bir xil huquqqa barcha millatlar, ozchilikni tashkil etuvchi millatlar, etnik guruhlar haqli ekanligi; har bir insonga bilimlardan va barcha xalqlarning san'ati va adabiyotidan rohatlanish, yer sharining barcha qismlarida fan taraqqiyotida ishtirok etish, uning ne'matlaridan foydalanish va madaniy hayotni boyitish imkoniyati ta'minlab berilishi lozimligi; davlat madaniyatni demokratlashtirish bo'yicha, madaniyatga bo'lgan huquqni ta'minlash va uning natijalarida biror bir cheklashlarsiz ishtirok etish kafolatlari bo'yicha choralar qabul qilishi lozimligi; davlatning ijod erkinligini himoya qilishi, ijod xodimlariga yordam ko'rsatishi lozimligi, ularning o'z kasaba uyushmalariga va tanloviga ko'ra 53 ijodiy uyushmalarni tashkil etishga bo'lgan huquqlarini ta'minlab berishi lozimligi qayd etilgan. Insonning madaniy huquqlarini rag'batlantirish va himoya qilish bevosita xalqaro ixtisoslashgan tashkilot — YuNESKOning vazifalariga doirasiga kiradi. Bu yerda shikoyatlarni qabul qiluvchi bo'lgan asosiy tuzilma — Konvensiyalar va tavsiyanomalar bo'yicha qo'mita hisoblanadi. Qo'mita ko'rib chiqilgan shikoyatlar va ular bo'yicha qilingan tavsiyanomalar bo'yicha YuNESKOning Ijroiya kengashiga, uning har bir sessiyasida ma'ruzalar taqdim etadi. YuNESKOning vakolatiga ta'lim olish huquqi, ilmiy yutuqlardan foydalanishga bo'lgan huquq, madaniy hayotda to'sqinliklarsiz ishtirok etish huquqi, axborot olish huquqi, shuningdek o'z fikriga ega bo'lish va uni bildirish huquqi va boshqa shu kabilar kiradi. Download 2.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling