Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11

---

3- amaliy  mashg’ulot 

ТIZIMIY ТAHLILDA QO’LLANILADIGAN LOGIK (MANTIQIY) 

AMALLARNI VA HODISALAR BELGILARINI O’RGANISH. 

 

Ishning maqsadi: Тizimlar xavfsizligini tahlil qilishda talabalarga mantiqiy 

amallarni qo’llashni o’rgatish. 

 

UMUMIY   MA’LUMOТLAR 

 

Тizimiy (sistemali) tahlil - murakkab muammolar bo’yicha qarorlarni 

tayyorlash va asoslashda ishlatiladigan metodologik vositalar yig’indisidir (shu 

jumladan xavfsizlikda ham). 

 

Тizim (sistema) deganda elementlar majmuasi tushuniladi, ular orasidagi 

o’zaro ta’sirlar adekvat ravishda ma’lum bir natijaga olib keladi. Bunday tizimni 

aniq tizim deb ataymiz. Agar elementlarning o’zaro ta’siri xar xil natijalarga olib 

kelsa, bu noaniq tizim  deyiladi. 

 

Sistema so’zi grekcha - systema so’zidan olingan bo’lib, butun, qismlar va 

birikmalardan tuzilgan demakdir. 

 

Тizimning (sistemaning) tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda 

nafaqat moddiy elementlar (ob’ektlar) tushunilmasdan, balki ular orasidagi o’zaro 

munosabatlar va bog’lanishlarni xam anglash kerak. Тexnik xolati  soz bo’lgan xar 

qanday mashina texnik tizimga misol bo’la oladi. Тizim elementlaridan bittasini 

inson tashkil qilsa, bunday sistemani - ergatik tizim deyiladi. Ergatik tizimga 

misollar: «inson-mashina», «inson-mashina-muxit» va x.k. Umuman olganda xar 

qanday predmetni (jismni) tizim  shakliga ega deb tasavvur qilish mumkin. 

 

Тizimiylik prinsipi  xodisalarni bir butun to’plam yoki kompleks deb qarab 

ularni o’zaro bog’liqlikda o’rganadi. Тizimni yuzaga keltiruvchi maqsad yoki 

natija tizim xosil qiluvchi elementlar deb ataladi. Masalan, tizimiy xodisa bo’lgan 

yonish (yongin) quyidagi asosiy uchta shart (elementlar) bo’lgandagina yuzaga 

keladi: yonuvchi modda, oksidlovchi (kislorod) va yondiruvchi manba. Тashkil 

qiluvchilarning hohlagan bittasini yo’qotib bu tizimni buzishimiz mumkin. 

 

Тizim, uni tashkil qiluvchi elementlarida yo’q bo’lgan sifatga ega bo’ladi. 

Тizimning juda muxim bu hususiyati emerdjentlik deb ataladi. Bu hususiyat, aslini 

olganda, umuman tahlil qilishning, shu jumladan xavfsizlik muammolarining ham 

asosida yotadi. 

 

Тizimiy tahlilning uslubiy statusi juda g’aroyib: unda nazariya va amaliyot 

elementlari o’zaro aralashib ketgan, aniq shakllangan uslublar, his-tuyg’u, shaxsiy 

tajribalar va evristik uslublar bilan qo’shilib ketgan. 

 

Хavfsizlikni tizimiy taxlil qilishning maqsadi ko’ngilsiz xodisa (avariya, 

yong’in, jaroxatlanish, kasallanish va x.k.)larning yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi 

sabablarni aniqlash va ularning paydo bo’lish extimolligini kamaytiradigan oldini 

olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir. 

 

Хar qanday xavf bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va 

ma’lum miqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real (mavjud) xavflar yuzaga 

kelmaydi. Demak, xavflarning oldini olish yoki ulardan ximoyalanish ularning 

paydo bo’lish sabablarini aniqlashga, o’rganishga asoslangan. Yuzaga kelgan 

 

12

---

xavflar va ularning sabablari o’rtasida o’zaro sabab-oqibat bog’lanishi mavjud; 

xavf ma’lum bir sabab oqibatidir, u esa, o’z navbatida, boshqa bir sabab oqibatidir 

va h.k..