Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти

Мавзу бўйича таянч атамалар:
Спорт социологияси, социал функциялар, ижтимоий институт, миллий бирлик.


Назорат саволлари:

1. 
   Спорт социологиясининг мақсад ва вазифалари айтиб беринг.
   
2. 
   Спортнинг социал функциялари изоҳланг.
   
3. 
   Спорт социологияси ижтимоий институт сифатида- таҳлли қилинг.
   
4. 
   Спорт ва саломатлик эканлигини асосланг.
   

9 - МАВЗУ. ЭМПИРИК СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚОТ ВА УНИНГ МЕТОДЛАРИ


РЕЖА:

1. 
   Социологик тадқиқот дастурининг назарий асослари.
   
2. 
   Социологик тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказиш усуллари.
   
3. 
   Эмпирик маълумотларни таҳлил қилиш ва қайта ишлаш усуллари.
   
4. 
   Социологик тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиш ва умумлаштириш.
   

Социологик тадқиқотлар бўлажак изланишларининг илмий асосланган режа ва дастурини тайёрлашдан бошланади.

Дастур ҳаёт ҳақиқатидан келиб чиққан ва илмий-назарий жиҳатидан пухта ишланган бўлиши лозим. Зеро, тадқиқот натижалари қандай бўлиши ана шу омилларга бевосита боғлиқдир. Дастур бўлажак тадқиқот материалларини тўплаш, қайта ишлаш ва маълумотларни таҳлил қилишни ўз ўзига олади. Дастур тадқиқ этилувчи иж­тимоий муаммо моҳиятини аниқлаш, тадқиқот объекти ва предметини белги­лаш, мақсад ва вазифаларни характерлаб бериш, ишнинг, илмий таҳлинини белгилаш, усулларини аниқлаш, маълумотларни тўплаш ва таҳлил этиш схе­масини чизиб олиш каби қисмларни ўзида мужассамлаштиради.
Эмпирик социологик тадқиқот нима?
Социология фанини эмпирик социологик тадқиқот жараёнисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Эмпирик сўзи қадимий юнонча бўлиб, тажриба маъносини англатади. Эмпирик социологик тадқиқот деганда, янги дастур ва услубият билан амалий асосда ижтимоий ҳаёт ҳодиса ва жараёнлар тўғрисида олинган эмпирик маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш асосида зарур амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Эмпирик социологик тадқиқотда ижтимоий фактларни излаш, тасниф қилиш, тўплаш муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий факт деганда, илмий асосланган, муайян вақт давомида реал ижтимоий воқеликнинг алоҳида жиҳатларини тасниф қилиш орқали олинган маълумотларга айтилади.
Ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш жараёнида жамиятда рўй бераётган муҳим ўзгаришларни, кишилар ўртасидаги муносабатларни амалий социологик тадқиқотларсиз илмий асосда ўрганиб бўлмайди. Жамиятни илмий бошқариш доимо амалий социологик тадқиқот натижаларига таянмоғи зарур. Мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал этиб боришда, жамиятнинг ижтимоий ривожланишида ва унга режали прогноз бериш билан уни илмий асосда бошқаришда амалий социологик тадқиқот натижалари муҳим вазифаларни бажаради.
Социологик тадқиқотларнинг сифат даражасини ва самарадорлигини ошириш учун эмпирик маълумотларнинг ишончли эканлигини, илмий асосланганлигини таъминлаш учун унинг методологик асосига алоҳида эътибор қаратилмоғи лозим. Ушбу бўлимда амалий социологик тадқиқот ишлари олиб боришнинг методологияси, услубияти, асосий усул ва воситалари хусусида тўхталиб ўтамиз.
Амалий социологик тадқиқот жараёнини 4 асосий босқичга бўлиб қўрсатиш мумкин. Бу босқичларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга ва муҳим жиҳатларга эгадир. Булар қуйидагилардан иборат:
1. БОСҚИЧ. Социологик тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил қилиш:

1. 
   Амалий социологик вазифани белгилаш ва тадқиқот предметини танлаш.
   
2. 
   Социологик тадқиқот ўтказиш бўйича бюртма қабул қилиш ва уни ўтказиш бўйича шартнома тўзиш.
   
3. 
   Бажариладиган ишлар бўйича календарь режа, техник вазифаларни ва бюджет (сарф қилинадиган харажатлар сметасини) тузиш.
   
4. 
   Дастур ишлаб чиқиш.
   
5. 
   Тадқиқот услубияти, техникаларни ва воситаларини ишлаб чиқиш.
   

2. БОСКИЧ. Асосий босқич бўлиб, амалий тадқиқот ишлари олиб бориш жараёнини ўз ичига олади:

1. 
   Социологик тадқиқот танловини ўтказиш.
   
2. 
   Пилотаж.
   
3. 
   Дастлабки социологик маълумотларни йигиш.
   
4. 
   Эмпирик маълумотларнинг сифат ва аниқлик даражасини назорат қилиш.
   

3. БОСКИЧ. Эмпирик маълумотларни қайта ишлаш:

1. 
   Олинган эмпирик маълумотларни гуруҳларга ажратиш.
   
2. 
   Тақсимий жадвал тузиш.
   
3. 
   Эмпирик маълумотларни компьютерга киритиш ва моделлаштириш.
   

4. БОСКИЧ. Якунловчи босқич бўлиб олинган маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш, улардан илмий хулосалар чиқариш ва амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқишни ўз ичига олади:

1. 
   Тадқиқот маълумотларнинг дастлабки таснифи ва назарий жиҳатидан фаҳмламоқ.
   
2. 
   Илмий-назарий хулосалар, муайян илмий-амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлар ишлаб чиқиш.
   
3. 
   Берилган вазифа бўйича илмий матнлар, ҳисоботлар тайёрлаш.
   

Германиялик социологлар амалий социологик тадқиқотларни 3 босқичдан иборат деб қўрсатадилар.

1. Асосий босқич: амалий тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил этиш босқичи. Бу босқичда 4 та вазифа бажарилади:

1. 
   Эмпирик тадқиқот мақсадини аниқлаш ва белгилаш.
   
2. 
   Эмпирик тадқиқот ғоясини ишлаб чиқиш.
   
3. 
   Эмпирик тадқиқот жараёнини ташкил этиш.
   
4. 
   Аналитик муолажа тайёрлаш.
   

Иккинчи босқич: Асосий босқич: эмпирик тадқиқот ва эксперимент ўтказиш.
Учинчи босқич: Олинган эмпирик маълумотларни қайта ишлаш ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш. Бу босқичда 3 та вазифа бажарилади:
3.1. Олинган эмпирик тадқиқот натижаларини статистик қайта ишлаш.
3.2. Назарий жиҳатдан қайта ишлаш.
3.3. Олинган натижаларни амалиётда қўллаш.

Ҳар қандай тадқиқот бирон-бир муаммонинг қўйилишидан бошланади. Бундай муаммо ташқаридан, буюртмачи томонидан берилиши ёки жамият ҳаётида ўзининг илмий ечимини кутаётган муаммо бўлиши мумкин. Шулардан келиб чиқиб, социологик тадқиқотларни ташкил қилишнинг асосий шакллари: давлат буюртмаси асосида, хўжалик шартномаси асосида, жамоатчилик ва аралаш тартибда бўлиши мумкин.

Социологик тадқиқот дастури ва унинг таркибий тузилиши
Эмпирик социологик тадқиқот объекти бўйича ўтказилган дастлабки таҳлиллар асосида мавжуд мауммони таҳлил қилиш дастури ишлаб чиқилади. Илмий дастур ҳар қандай амалий, назарий социологик тадқиқотнинг дастлабки зарур ҳужжати ҳисобланади. Дастур социологик тадқиқот объекти бўйича ишчи фаразни текширишга қаратилган, шунингдек тадқиқот бўйича илмий фараз, бажариладиган асосий вазифалари ва социологик тадқиқотнинг методологик асоси баёнларидан иборат. Дастур мазмуни ҳақида қисқача маълумот берилиши аннотация деб аталади.
Ҳар қандай эмпирик социологик тадқиқот дастурининг умумий талаблари мавжуд. Буларга, тадқиқотнинг асосий мақсад ва вазифаларини аниқлаш; ишчи фаразни ишлаб чиқиш; дастурни ишлаб чиқиш жараёнида компьютер техникасидан фойдаланиш кабилар киради.
Социологик тадқиқот дастури ички тузилиши жиҳатидан қуйидаги қисмлардан иборат бўлади:
1. Назарий - методологик қисм.
1.1. Социологик муаммони ишлаб чиқиш, тадқиқот мақсади ва вазифасини белгилаш.
1.2. Тадқиқот объекти ва предметини белгилаш.
1.3. Асосий тушунчаларни ишлаб чиқиш.
1.4. Тадқиқот предметининг дастлабки тахминий таҳлили.
1.5. Ишчи фаразни ишлаб чиқиш.

2. Амалий социологик тадқиқотни иш жараёни қисми:

2.1. Тадқиқотнинг умумий режаси.
2.2. Асосий амалий иш жараёнлари.
2.3. Танлов ишлари.
2.4. Дастлабки олинган социологик маълумотларни таҳлил қилиш усулларининг таснифи.
2.5. Тадқиқот натижаларини умумлаштириш назарда тутилган йўналишлар.


3. Хулоса қисми.
3.1. Тадқиқот натижаларининг мазмунан таснифи.
3.2. Буюртмачига тадқиқот натижаларини тақдим қилиш шакллари (асосий хулосалардан иборат ҳисобот, амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлардан иборат).
Тадқиқотнинг мақсад ва вазифаси. Дастурнинг ушбу қисмида социологик тадқиқот буюртмачи ва бажарувчилар ўртасидаги муносабат ўзаро келишиб олинади. Тадқиқот учун сарф қилинадиган харажатлар: молиявий меҳнат ресурслари ҳисоблаб чиқилади.
Социологик тадқиқот мақсади турлича бўлиши мумкин. Масалан, муайян ишлаб чиқариш корхонасида меҳнат унумдорлигини кўтариш муаммосини социологик тадқиқот қилиш зарур бўлса, бунда асосий мақсад меҳнат унумдорлиги пастлигининг асосий сабабларини аниқлаш, мавжуд яширин иқтисодий имкониятларни қидириб топиш ва мавжуд шарт-шароитни ўзгартиришдан иборат.