Ўзбекистон Республикаси маданият ва спорт вазирлиги

Рейтинг топшириқлари

1. 
   Жанр сўзи нимани англатади?
   
2. 
   Драма турларини сананг.
   
3. 
   Драма турлари яна нималарга бўлинади?
   
4. 
   Жанрий тақсимланишни тушинтириб беринг.
   

Назорат саволлари

1. 
   Трагиг ва кулгили спектакл яратиш мумкинми?
   
2. 
   Жанр атамасини изоҳланг.
   
3. 
   Жанрнинг мазмуний-моҳияти ҳақида айтинг.
   
4. 
   Жанрнинг қайси элементлар мазмунга, қайсилари шаклга тегишли бўлишини тушунтириб беринг.
   

Фойдаланиладиган адабиётлар

рўйхати

Умумий - услубий адабиётлар

1. 
   И.А.Каримов. Маънавий юксалиш йўлида. Т.;Ўзбекистон, 1998.
   
2. 
   Каримов И. Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ривожланишининг асосий тамойиллари. Т.; “Ўзбекистон”, 1995.
   

Дарслик ва ўқув қўлланмалар

1. 
   Эстетика. Луғат. М.; 1989.
   
2. 
   Васильковский А. Вопросы русской литературы. Львов, 1970.
   
3. 
   Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Риторика. “Яни аср авлоди”, 2011.
   
4. 
   Холодов Е. Драма композицияси. М.; Искусство, 1957.
   
5. 
   Сановский-Панкеев В. Драма. Л.; Искусство, 1969.
   

Қўшимча адабиётлар

1. 
   И.А.Каримов. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида”. Т.; Ўзбекистон. 2011.
   
2. 
   Тошпўлат Турсунов. Ўзбек театри тарихи. Т.; 2008.
   
3. 
   Ҳақиқат манзаралари. Т.; “Янги аср авлоди”, 2011.
   
4. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2-жилд, 2006.
   

15. Драма ва театрнинг ўзаро алоқаси

1. 
   Драматик асарни саҳналаштириш муаммолари.
   
2. 
   Режиссёр ғоясини амалга ошириш жараёнида жанрнинг аҳамияти.
   
3. 
   Спектакл бадиий асар сифатида.
   

Режиссёр фикрини, унинг аниқ саҳна талқинини топиш йўлида драматик асарнинг жанрий мансублигига эришиш зарур. Бу ҳолатда биз “нима” ва “қандай” саволларига жавоб беришимиз зарур бўлади. “Нима” – бу ҳаётий картиналар, асар сюжети мавзуси, “қандай” эса – бу воқелик инъикоси усули. Бу саволларга жавоб топиб, драматик асарнинг аниқ саҳнавий ифодасини ҳам топиш мумкин. Жанр ҳақидаги масала икки қисмдан иборат: 1) услубий тушуниш ва 2) бу хусусиятни актёрда амалга ошиши.

Жанр - бу воқеликни турлича акси, бадиий образда ўз аксини топган воқеликни муаллиф нуқтаи назаридан акс эттириш усулидир.
Ҳар бир ёзувчи, драматургнинг воқеликни акс эттириш усули турлича, буни тушуниш ва белгилаб олиш зарур. Шундай пьесалар борки, уларда тарихий материал, муҳит, тавсия этилаётган вазият битта, лекин ҳар бир санъаткор уни ўзича акс эттиради. Бу ерда ”ҳаёт ҳақиқати” ва “театр ҳақиқати” билан боғлиқ масала вужудга келади. Бадиий ҳақиқат турлича бўлади, ҳаёт ҳақиқати битта. Хусусан, психологик драмада ҳақиқат битта бўлади, водевилда эса бошқа Чехов олами бор. Унинг “Юбилей” ва “Чайка” асарлари да ҳақиқат турлича, воқелик инъикоси турлича, акс эттириш усуллари турлича. Ҳар бир пьеса ўзининг оламига, маълум хислар табиатига, актёр қалбининг маълум йўналишига эга.
Асарнинг жанрий табиати қандай аниқланади, деган савол туғилади. Г.Товстоногов тавсия этилаётган вазиятни танлаш усулини тавсия этади. Чеховни Островскийдан нима фарқлаб туради? Ҳар бир услубга муаллиф фикрига мос саҳнавий тўхтам қандай топилади? Мольер ( Мольер-тахаллуси, асл исми – шарифи Жан Батист Поклен, 1622-1673й, француз драматурги, актёри, театр арбоби, саҳна санъати ислоҳатчиси)нинг “Мажбурий табиб” пьесасини психологик театр қонунига бўйсиндириб бўлмайди. Бунда майдон, халқ театрлари қонунлари зарур.
Тасвирий, мусиқий, пластик, ритмик, актёр ижроси сингари барча таркибий қисмларда воқеликни акс эттиришни қандай ва қайси усул билан акс эттирилиши аниқланади, муаллиф фикри оқимини ифодаловчи муаллиф тафаккури руҳига кириб борилади. Шунинг учун асарнинг мавзуси ва ғоясини аниқлаб олиш муҳимдир. Аммо режиссёр иллюстратор яъни тасвирловчи эмас. Муаллифни, унинг ниятини тушуниш ва унга мос бадиий образ яратиш зарур.
Асарнинг мазмуни ва шаклига ўз калитини танлаш, муаллиф услубини топиш, хис қилиш ва саҳнага олиб чиқиш, саҳна тилига ўтказиш лозим.

Режиссёр драманинг композицион усулларини белгилаши ва уларни саҳнавий ифода воситалари билан бойитиши керак. Бунинг учун эса муаллиф услуби ва жанрига яқин бўлган маълум кайфиятни топиш зарур бўлади. Шекспирнинг “Ёзги тун уйқуси” асари М. Рейнхардтда - бу ўрмон жодуси, у саҳнага пулвизатор билан арча сувини сепиб чиқади, бу мусиқа, чигирткалар чириллаши ва тиллақўнғизлар рақси, туман ичида кўринаётган йилтироқ жонзотлар...

Минглаб йиллар давомида инсониятни ҳаяжонга солиб келган пьеса театрга келгач, саҳна материалига айланиб қолади. Театр драматург ғоясини бериши лозим, аммо шу билан бирга у ўз асарини яратаяпти, ғоя ва образлар янгича жаранглаши мумкин.
Асарни саҳналаштираётиб театр муаллиф билан мураккаб ўзаро алоқага, тортишувлар билан боғлиқ ўзаро ҳамкорликка киришади. Муаллиф услубини албатта билиш, эътиқодлар, характерларни тасвирлаш керак бўлади. Агар хатто театрда пьесани композицион қайта ишлаш ғояси вужудга келса, у режиссёр томонидан асосланган ҳолда аниқлик киритиш керак.
Пьесани (у классик ёки замонавий бўлса ҳам) ўзига хос талқин қилишга эътироз билдириш мумкин эмас. Бу театрнинг тўғридан - тўғри вазифаси ҳисобланади. Бу ҳолатда театр янги асар - спектаклни яратаётган бўлади.
Муаллиф фикридан чекиниш ва уни кескин ўзгартириш чегарасини аниқлаб бўлмайди. Аммо, шуни назарда тутиш керакки, театр, яъни режиссёр пьеса материали асосида муаллиф нуқтаи назарини бера олдими, деган саволларга жавоб бериши керак бўлади. Агар буларнинг барчаси бўлса кўз олдимизда ҳақиқий бадиий асар – спектакл намоён бўлади.