Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
JINOYAT HUQUQI KURSI 1 tom
- Bu sahifa navigatsiya:
- Zaruriy mudofaa huquqining subyekti
- Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning subyektlari
- (JK 37-moddasi 3-qismi)
- 4-§. Oxirgi zarurat Oxirgi zarurat
- NOTA BENE ! Oxirgi zarurat
- Tahdid soluvchi xavfga oid talablar
- oxirgi zarurat holatida sodir etilgan
- Tahdid solayotgan xavfni bartaraf etishga qaratilgan qilmishning qonuniyligi
- Qilmishning majburiyligi (xavfni boshqa vositalar bilan bartaraf etib bo‘lmasligi)
|
Obyektiv jihatidan mudofaa chegarasidan chetga chiqish himoyalanishning tajovuz xarakteriga va xavfiga ochiq-oydin butunlay muvofiq kelmasligidan iborat. Bunda tajovuzchiga juda katta zarar, jinoiy 398
harakatni amalga oshirishdan yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararga nisbatan ancha og‘irroq zarar yetkaziladi. Bunday hollarda, himoya qilish zaruriy bo‘lmaydi va muvofiq bo‘lmaydi. Bunday himoya qilish so‘zsiz holda tajovuzning xarakteri bilan ham, xavfi bilan ham, u sodir bo‘lgan haqiqiy vaziyat bilan ham keltirib chiqarilmagan mudofaa vositalari va usullarini qo‘llash oqibati bo‘lishi mumkin. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish faqat qat’iy belgilangan holatda – zaruriy mudofaa holatida bo‘lishi mumkin, bu esa muayyan qilmishda zaruriy mudofaa qonuniyligining barcha shartlari mavjud bo‘lishini talab etadi. Ayni paytda, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish shaxs xayoliy tajovuzdan himoya qilishni amalga oshirgan hollarda – xayoliy mudofaa holatlarida ham yuzaga kelishi mumkin. Jumladan, xayoliy mudofaada shaxsning harakatlari bilan tegishli haqiqiy tajovuz sharoitida yo‘l qo‘yiladigan zararning chegarasidan ochiq-oydin chetga chiqadigan zarar yetkazilgan bo‘lsa, ular zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish deb malakalanishi lozim. Subyekt jihatidan zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish aybning qasddan bo‘lgan turiga kiradi. «Tajovuzchiga uning hujumini qaytarish vaqtida ehtiyotsizlik bilan yetkazilgan zarar jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi» 1 .
lanuvchida faqat o‘ziga ishonish yoki ehtiyotsizlik tariqasidagi aybning ehtiyotsiz turi bo‘lishi mumkin, qasd esa zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishdan iborat bo‘lgan qilmishning o‘zida mavjud bo‘ladi. Masalan, «zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib, qasddan badanga og‘ir tan jarohati yetkazilganlik tajovuzchining o‘limiga olib kelsa, himoyalanuvchining aybi tajovuzchining o‘limiga nisbatan ehtiyotsizlik oqibatida yuz bergan bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 107-moddasi bilan tavsiflanishi kerak» 2 . Yuzaga kelgan oqibatlarga nisbatan faqat aybning qasddan bo‘lgan shakli mavjud bo‘lishiga asoslangan ushbu masalani 1
Ўша жойда. 2
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги «Ижтимоий хавфли тажовузлардан зарурий мудофаа ҳуқуқини таъминловчи қонунларнинг судлар томонидан қўлланилиши ҳақида»ги 39-сонли қарори, 7-банд. 399
boshqacha hal etish jinoiy javobgarlik chegarasini asossiz toraytirib, JK vazifalari hal etilishiga yordam bermaydi. Agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda mudofaalanuvchi jinoiy oqibatlar yuzaga kelishi mumkinligini anglab yetgan va ularning yuzaga kelishini istagan yoki ongli ravishda yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, uning harakatlari tegishlicha qasddan sodir etilgan mustaqil jinoyat deb malakalanishi lozim. Bunda zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish alomatiga ko‘ra malakalash talab etilmaydi, lekin bu holat sud tomonidan, albatta, yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga olinishi lozim. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda subyekt tomonning majburiy elementi mudofaalanuvchi o‘z oldiga qo‘ygan o‘ziga xos
himoya qilish, bunday tajovuzga javob berish bo‘ladi. Bu maqsadning yo‘qligi mudofaalanuvchining harakatlarini zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish bilan sodir etilgan deb malakalashga imkon bermaydi. Agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning oqibatida tajovuzchining o‘limi yuz bersa yoki unga og‘ir tan jarohati yetkazilsa, u holda mudofaalanuvchi mos holda JK 100- va 107-moddalari bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortilishi lozim. JK ning ushbu moddalari bo‘yicha zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda malakalash, shuningdek, u yoki bu jinoyatning malakalovchi alomatlari mavjud bo‘lganda ham o‘tkazilishi lozimligini unutmaslik lozim. Jumladan, «zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib odam o‘ldirish Jinoyat kodeksi 97 - moddasi 2-qismining «a, b, d, j, r, s» bandlarida ko‘rsatilgan holatlarda sodir etilgan hollarda ham Jinoyat kodeksining 100-moddasi bilan tavsiflanishi lozim» 1
Tergov va sud organlari, shuningdek, «zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib, sodir etilgan qasddan odam o‘ldirish, qasddan og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir tan jarohati yetkazish jinoyatlarini kuchli hayajonlanish holatida yuz bergan odam o‘ldirish, og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir tan jarohatlari yetkazish jinoyatlaridan farq qila bilishlari kerak. Bu yerda shuni nazarda tutish 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги «Ижтимоий хавфли тажовузлардан зарурий мудофаа ҳуқуқини таъминловчи қонунларнинг судлар томонидан қўлланилиши ҳақида»ги 39-сонли қарори, 9-банд. – 79-б.
400
kerakki, kuchli ruhiy hayajonlanish oqibatida sodir etilgan jinoyatlarda jabrlanuvchiga zarar yetkazish himoyalanish maqsadida bo‘lmaydi, demak, zaruriy mudofaa holatida ham yuz bermaydi. Bundan tashqari, jabrlanuvchining xatti-harakatlari tufayli to‘satdan yuz bergan ruhiy hayajonlanish jinoyatlari (Jinoyat kodeksining 98-, 106-moddalari) xuddi shunday hayajonlanish ta’siri ostida vujudga keladi, zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib sodir etilgan jinoyatlar uchun esa bunday belgi bo‘lishi shart emas. Agar himoyalanuvchi to‘satdan yuz bergan kuchli ruhiy hayajonlanish oqibatida zaruriy mudofaa chegarasidan chiqsa, ayblanuvchining harakati Jinoyat kodeksining 100- yoki 107-moddalari bilan tavsiflanishi kerak» 1 . Shaxsning harakatlarida zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish malakalanganda huquqni muhofaza qilish organlari faqat umumiy ifodalash bilan cheklanmasligi lozim. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish mavjudligi to‘g‘risidagi xulosa ishning muayyan holatlariga asoslanishi lozim, bunda «himoyaning hujum xarakteri va xavflilik darajasiga butunlay nomuvofiq ekanligini anglatuvchi» 2 xulosa, albatta, ko‘rsatilishi lozim. Zaruriy mudofaa huquqining subyekti unga qarshi tajovuz qilingan yoki boshqa shaxslarga, jamiyat yoki davlatga qarshi qaratilgan tajovuzga mustaqil javob beruvchi istalgan jismoniy shaxs bo‘lishi mumkin. Bunda ushbu subyektning layoqati ahamiyatga ega emas. Shuningdek, shaxsning lavozim va jamoat maqomi ham ahamiyatga ega bo‘lmaydi; zaruriy mudofaa huquqi har bir insonga tug‘ilganidan boshlab tegishli bo‘ladi va u ham oddiy fuqaro tomonidan, ham chet el fuqarosi, mansabdor shaxs, jamoat arbobi va boshqalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning subyektlari faqat tegishli jinoyatning subyektlari bo‘lgan shaxslar bo‘lishi mumkin. Jumladan, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda o‘lim yoki og‘ir tan jarohati yetkazilishi uchun faqat 16 yoshga yetgan aqli raso shaxslargina javobgarlikka tortilishi mumkin. 1 Ўша жойда, 8-банд. – 78–79-б. 2
Ўша жойда, 11-банд. – 79-б. 401
Zaruriy mudofaa huquqi har bir insonning mutlaqo shaxsiy, ma’naviy huquqi bo‘lib, shaxs, jamiyat yoki davlatning manfaatlariga ijtimoiy xavfli tajovuz sodir etilishi oqibatida yuzaga keladi. Shuning uchun har bir inson o‘zining zaruriy mudofaa huquqidan foydalanish-foydalanmasligini o‘zi mustaqil hal etadi. Bunda ushbu huquqdan foydalanish biror-bir tashqi holatlarga, xususan, «boshqa shaxslarga yoki hokimiyat organlariga yordam so‘rab murojaat qilish yoxud tajovuzdan o‘zga yo‘sinda qutulish imkoniyati bor - yo‘qligidan qat’i nazar» bog‘liq bo‘lmaydi (JK 37-moddasi 3-qismi). «Tajovuzga uchragan shaxs, undan qochib qutulish, boshqa fuqarolarga va hokimiyat vakillariga yordam so‘rab murojaat qilish yoki boshqa usullar bilan tajovuzdan saqlanish imkoniyatiga ega bo‘lsa, bunday holda tajovuzga qarshi aktiv ravishda mudofaalanish huquqiga ega bo‘lmaydilar» 1 degan fikr mutlaqo noto‘g‘ri. Shaxslarning ma’lum bir toifasi uchun zaruriy mudofaani amalga oshirish huquqi ma’naviy kategoriyalar sohasidan huquqiy belgilanish sohasiga o‘tishi, ya’ni huquqiy burchi bo‘lishini ta’kidlash lozim. Bunday shaxslar sirasiga militsiya xodimlari, ichki ishlar organlari boshqa bo‘linmalarining xodimlari, harbiy xizmatchilar, Davlat xavfsizlik xizmati xodimlari, inkassatorlar va boshqalar kiradi. Ushbu shaxslar tomonidan zaruriy mudofaani amalga oshirish ularning xizmat burchi bo‘ladi.
jinoiyligini istisno qiladigan eng ko‘p tarqalgan holatlarga kiradi. Lekin zaruriy mudofaadan farqli ravishda oxirgi zarurat huquqqa qarshi tajovuzning oldini olish bo‘lmaydi, balki huquq bilan muhofaza qilinadigan manfaatlar to‘qnashuvida ziddiyatlarni hal etishning huquqiy mexanizmi bo‘ladi. Oxirgi zarurat holatida bo‘lgan shaxs tanlashi lozim: yoki tahdid solayotgan xavfga yo‘l qo‘yish yoki boshqa qonuniy manfaatlarga zarar yetkazish bilan ularni buzish orqali bu xavfni bartaraf etish. Oxirgi holda shaxsning qilmishi rasman jinoyatdan farq qilmasligi 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги «Ижтимоий хавфли тажовузлардан зарурий мудофаа ҳуқуқини таъминловчи қонунларнинг судлар томонидан қўлланилиши ҳақида»ги 39-сонли қарори, муқаддима, 3-хатбоши // Тўплам, 1-жилд. – 76-б.
402
mumkin, lekin uning ma’lum shartlarga muvofiq bo‘lgan holatida u ijtimoiy foydali va qonuniy deb tan olinadi. NOTA BENE ! Oxirgi zarurat – bu qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holat bo‘lib, unda ushbu shaxsning yoki boshqa fuqarolarning hayoti yoki huquqlariga, jamiyat va davlatning qonuni bilan himoyalanadigan manfaatlariga tahdid soluvchi xavfni bartaraf etish uchun boshqa huquqlarga va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkaziladi, tahdid solayotgan xavf boshqa vositalar bilan bartaraf etilmaydigan bo‘lganligi va yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishi sharti bilan.
Oxirgi zarurat qonuniy bo‘lishining JK 38-moddasi 1-qismida ko‘rsatilgan shartlari ikkita guruhga bo‘linadi, ulardan biri tahdid soluvchi xavfga oid talablarni belgilaydi, ikkinchisi esa xavfni bartaraf etish qilmishining qonuniyligiga oid talablarni belgilaydi.
huquqlar va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazilishining qonuniy asosi sifatida huquq bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazilishi tahdidining yuzaga kelishini belgilab beruvchi holatlarga yaxlit ta’rif berishi lozim. Faqat ushbu holatlar barcha kerakli shartlarga javob bergan holdagina shaxs oxirgi zarurat huquqini amalga oshirishi mumkin, aks holda uning harakatlari umumiy asoslarda mustaqil jinoyat sifatida malakalanishi lozim. Ushbu shartlar aytib o‘tilgan holatlarni ularning ijtimoiy xavfli ekanligi, mavjudligi va haqiqiyligi jihatidan ta’riflaydi. Ijtimoiy xavflilik ularga xos bo‘lgan xususiyatlar tufayli, holatlar yoki xavf manbalari aynan jinoiy qonunchilik himoyasi ostida bo‘lgan, ijtimoiy ahamiyatli bo‘lgan obyektlarga tahdid yuzaga kelishini belgilab beradi. Shunday obyektlar sifatida JK oxirgi zarurat holatida qilmishni amalga oshirgan shaxs, boshqa shaxslarning shaxsi yoki huquqlari, jamiyat va davlat manfaatlarini ko‘rsatadi. Atrof muhitga, mulkka, boshqaruv 403
tartibiga zarar yetkazish bilan tahdid soluvchi holatlar ijtimoiy xavfli va oxirgi zarurat holatiga olib keladigan deb tan olinadi. Shuni hisobga olish lozimki, oxirgi zarurat holatida tahdid soluvchi xavfni belgilab beruvchi holatlar faqat ijtimoiy xavfli bo‘lishi lozim, zaruriy mudofaadan farqli ravishda Bu yerda jinoyatning huquqqa qarshi bo‘lishining belgisi talab etilmaydi. Bu shart nafaqat boshqa kishilarning tajovuz qilishi, balki: tabiat kuchlarining ta’siri (tabiiy ofatlar, ob-havo sharoitlari va hokazolar), inson organizmining fiziologik va patologik jarayonlari (oriqlashuv, suvsizlashuv, kasallik va boshqalar); yuqori xavf manbalari; hayvonlarning harakati; mashinalar va mexanizmlarning nosozligi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, aybsiz qilmishlar ham xavf manbai deb tan olinishi mumkin. Keyinchalik oxirgi zaruratni amalga oshiruvchi shaxsning harakatlari ham xavf manbai bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda tergov va sud organlari obyektiv ravishda ijtimoiy xavfli oqibatlarga olib kelgan qilmishni amalga oshirishning subyekt tomoniga e’tibor berishi lozim. Jumladan, ushbu qilmish shaxs tomonidan qasddan, o‘zi uchun yoki boshqa shaxs uchun yoki boshqa ijtimoiy manfaat uchun xavfli holatni yuzaga keltirib, keyin biror-bir jinoiy qilmishni sodir etgan holda oxirgi zaruratga havola etish maqsadida sodir etilgan bo‘lsa, uning harakatlari umumiy asoslarda oddiy jinoyat sifatida malakalanishi lozim. Bunday harakatlar oxirgi zarurat provokatsiyasi deyiladi. Bunday holda jinoyat qasdi nafaqat birlamchi qilmishni, balki shaxs o‘zining g‘arazli maqsadida foydalanmoqchi bo‘lgan keyingi oxirgi zaruratni qamrab olishi lozim. Bu sababdan, agar shaxs avval qasddan jinoyatni sodir etsa, keyin esa jinoyat ijtimoiy xavfli oqibatlarining oldini olish uchun uning ongida qamrab olinmagan yana bir ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etsa, ikkinchi qilmishi oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi lozim. Masalan, agar shaxs boshqa kishiga qasddan og‘ir tan jarohatini yetkazgan bo‘lsa, keyin esa uning hayotini saqlab qolish uchun avtomobilni olib qochib ketsa, keyingi qilmishi oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb malakalanishi va javobgarlikka tortilmasligi lozim. 404
Birlamchi qilmishni shaxs ehtiyotsizlik orqasidan yoki umuman aybsiz sodir etgan holda, unda birlamchi qilmish tufayli yuzaga keltirilgan kattaroq zararning oldini olish uchun keyinchalik kamroq zararni yetkazish doimo oxirgi zarurat qoidalariga ko‘ra malakalanishi lozim. Birlamchi qilmish esa mustaqil huquqiy baholanishi kerak. Oxirgi zaruratda xavf manbai deb, fuqarolar va mansabdor shaxs- larning ma’lum qonuniy harakatlari (harakatsizligi) ham tan olinishi mumkin. Jumladan, qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar sifatida: zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat, jinoyatchini ushlash va boshqalar mavjud bo‘lganda sodir etilgan harakatni (harakatsizlikni) tan olish lozim. So‘zsiz ravishda, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishda, buyruqni bajarishda sodir etilgan qilmishlar va hokazolar xavf manbai deb tan olinishi lozim. Bunday harakatlarga qarshi oxirgi zarurat doimo mumkin va qonuniy bo‘ladi. Xavfning mavjudligi qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga shu ondagi va oldini olib bo‘lmaydigan zarar yetkazilishining haqiqiy tahdidi mavjudligini yoki shunday zarar yetkazilib, hali yuzaga kelmaganligini bildiradi 1 . Ma’lum sharoitlarda mumkin bo‘lgan yoki o‘tib ketgan yoki bartaraf etilgan xavf mavjud deb tan olinmaydi va oxirgi zarurat holatini yuzaga keltirmaydi. Bunday holda zarar yetkazish oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi mumkin emas, balki umumiy asoslarda mustaqil huquqiy baholanishi lozim. Xavf uzoq davom etadigan bo‘lishi mumkin, masalan, sel oqishining tahdidi, avariyali holatdagi inshoot qulab tushishi xavfi va hokazo, shuning uchun oxirgi zaruratni qo‘llash asosi qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga haqiqatda xavf solingan butun davr mobaynida mavjud bo‘ladi. Xavf holatining tugashi oxirgi zaruratni qo‘llash uchun asos yo‘qolishini bildiradi 2 .
В соответствии с УК Республики Узбекистан, наличность опасности понимается как близость ее наступления. «При оценке правомерности деяния, совершенного в состоянии крайней необходимости, учитываются характер и степень предотвращаемой опасности, реальность и близость ее наступления, фактическая возможность лица по ее предотвращению, его душевное состояние в сложившейся ситуации и другие обстоятельства дела» (ч. 4 ст. 38). 2
специальности «Юриспруденция» / Отв. ред. проф. Л.Л. Кругликов. 2-е изд., перераб. и доп. – С. 308. 405
Oxirgi zaruratdagi xavf mos keladigan zaruriy sharti uning haqiqiyligi bo‘lishi lozim, ya’ni u obyektiv ravishda, amalda mavjud bo‘lishi kerak. Xavf haqiqiy bo‘lmagan, lekin faqat subyektning uning mavjudligi haqidagi xato tasavvuridan iborat bo‘lgan holda esa uni bartaraf etishga qaratilgan shaxsning qilmishi xayoliy oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi lozim, bunday holatlarda javobgarlik masalasi amaldagi xato to‘g‘risidagi qoidalarga ko‘ra hal etiladi. Jumladan, shaxsning harakati shaxs o‘z taxminining xatoligini anglab yetmagan va sodir bo‘lgan voqeaning butun vaziyatidan kelib chiqib, anglab yetishi kerak bo‘lmasligi sharti bilan oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi lozim. Va agar shaxs o‘z taxmini xato ekanligini ish holatlariga ko‘ra anglab yetishi lozim va mumkin bo‘lsa-da, anglab yetmagan bo‘lsa, ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat sifatida malakalanadi. Umuman olganda, oxirgi zaruratda xavfning xayoliy bo‘lishining sodir etilgan qilmish malakalanishiga ta’sir etishi zaruriy mudofaadagi kabi ta’siriga o‘xshash bo‘ladi. («Xayoliy mudofaa» tushunchasi haqida mazkur bobning «Zaruriy mudofaa» deb nomlanuvchi 3-§ da batafsil tushuntirilgan.) Tahdid solayotgan xavfni bartaraf etishga qaratilgan qilmishning qonuniyligi uning nazariya va amaliyotda ishlab chiqilgan hamda JK 38- moddasi 1-qismida mustahkamlangan ma’lum mezonlarga muvofiq bo‘lishini talab etadi. Ushbu mezonlar qilmishni uning ijtimoiy foydali maqsadi, aynan shunday qilmishni amalga oshirish majburiyligi (xavfni boshqa vositalar bilan bartaraf etish mumkin emasligi), uning uchinchi shaxslar huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazishga qaratilganligi, yetkazilgan zarar hamda oldi olingan zararning muvofiq bo‘lishi jihatidan ta’riflaydi. Bundan tashqari, bunday qilmishga alohida o‘ziga xos talab sifatida qonun oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqmaslikni ajratib ko‘rsatadi. Faqat qilmishning barcha belgilangan shartlarga muvofiq kelishi uni oxirgi zarurat holatida sodir etilgan, ya’ni jinoiy bo‘lmagan va jinoiy javobgarlikka tortilmaydigan deb tan olishga imkon beradi. Oxirgi zaruratda qilmish qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga zarar yetkazish xavfini bartaraf etishga qaratiladi, ya’ni u ijtimoiy foydali 406
bo‘lib, ijtimoiy foydali manfaatga erishish maqsadiga xizmat qiladi. Bunda jinoiy qonun huquq bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan barcha qilmishlarni emas, balki qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlar va manfaatlarga tahdid soluvchi xavfni bartaraf etishga qaratilgan qilmishlarni ijtimoiy foydali deb tan oladi. Boshqa manfaatlarni himoya qilish ijtimoiy foydali deb tan olinmaydi va shuning uchun oxirgi zarurat deb qaralishi mumkin emas.
manfaatlarga zarar yetkazish xavfni bartaraf etishning yagona mumkin bo‘lgan, oxirgi usuli ekanligini bildiradi (jinoiy huquq ko‘rib chiqilgan institutining nomlanishi ham shundan kelib chiqadi). Boshqacha aytganda, jinoyat qonuni himoyasi ostida bo‘lgan huquqlar va manfaatlarga zarar yetkazilishi xavfi yuzaga kelganda shaxs qonuniy harakatlar bilan zararning oldini olishga intilishi va faqat tahdid soluvchi xavfni bartaraf etish mumkin bo‘lmagan holdagina bir manfaatni boshqasi uchun majburan qurbon qilishi kerak, chunki xavfni bartaraf etishning boshqa vositalari yo‘q yoki yetarli bo‘lmaydi. Shunday qilib, shaxs, eng avvalo, huquq bilan qo‘riqlanadigan manfaatlar to‘qnashuvining oldini olishga va faqat bu mumkin bo‘lmaganda ularning kamroq ahamiyatli bo‘lganiga zarar yetkazilishiga intilishi lozim. Ushbu masalani shunday hal etish oxirgi zaruratda jinoyat qonuni bilan teng ravishda himoya qilinadigan obyektlar to‘qnashuvi tufayli kelib chiqadi. Xavfni boshqa huquq bilan qo‘riqlanadigan manfaatga zarar yetkazmay bartaraf etish imkoniyati harakatlarning qonuniyligini istisno etadi; ushbu institutning zaruriy mudofaadan farqi ham shundan iborat, u boshqa imkoniyat bo‘lganda ham zarar yetkazilishiga yo‘l qo‘yadi. Bunday holatlarda sodir etilgan qilmish umumiy asoslarda malakalanishi lozim. Bunda tergov va sud organlari qilmishning subyekt tomoniga e’tibor berishi lozim, ya’ni agar shaxs huquq bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazmagan holda xavfni bartaraf etishning boshqa imkoni mavjudligini anglab yetgan yoki ish holatlariga ko‘ra anglab yetishi lozim bo‘lgan holda uning harakatlari tegishli qasddan yoki 407
ehtiyotsiz jinoyat sifatida malakalanishi lozim. Agar shaxs unda zarar yetkazilishi bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa qilmishlarni amalga oshirish imkoni mavjudligini anglab yetmagan va ish holatlariga ko‘ra anglab yetishi mumkin bo‘lmagan holda bu qilmishni oxirgi zarurat qoidalariga ko‘ra malakalash lozim. Shuni ta’kidlash lozimki, qilmishni oxirgi zaruratda amalga oshirish majburiyligi uning shu vaziyatda yagonaligini bildirmaydi, ya’ni aynan shu qilmish yagona bo‘lishi lozimligi talab etilmaydi. Qilmishning majburiyligi faqat zarar yetkazish majburiyligi bo‘lib, lekin uni yetkazish usullari majburiy bo‘lmaydi. Oxirgi zarurat holatida sodir etilgan harakat alomatlariga mos keluvchi qilmishni sodir etish faqat uchinchi shaxslarning huquqlari va Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|