Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
manfaatlariga zarar yetkazishi lozim
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
JINOYAT HUQUQI KURSI 1 tom
- Bu sahifa navigatsiya:
- (JK 38-moddasi 3- qismi)
- 5-§. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash
- JK 39-moddasida
- Ushlash qonuniyligi shartlari
- JK 39-moddasi
|
manfaatlariga zarar yetkazishi lozim. Uchinchi shaxslar deb, oxirgi zaruratda bartaraf etiladigan xavfni yuzaga keltirish bilan bog‘liq bo‘lmagan jismoniy va yuridik shaxslar, umuman davlat va jamiyat tushuniladi. U yoki bu shaxsni, jamiyat yoki davlatni JK 38-moddasi ma’nosida uchinchi shaxs deb tan olish uchun yuzaga kelgan xavfga daxlsizligini ham subyekt, ham obyektiv alomati sifatida aniqlash lozim bo‘ladi. Jumladan, obyektiv elementi tegishli shaxs, jamiyat yoki davlat faoliyati amalda oxirgi zaruratda bartaraf etiladigan xavfga olib kelmaganligini ko‘zda tutadi. Subyekt tomonidan esa, uchinchi shaxslarning huquqlari va manfaatlariga yetkazilgan zarar deb tan olish uchun oxirgi zarurat holatida harakat qilgan shaxs ushbu shaxslarning bartaraf etilayotgan xavfga daxli yo‘qligini anglab yetishi va ularga zarar yetkazishni istaganligi holatini aniqlash kerak bo‘ladi. Oxirgi zarurat holati qonuniyligining majburiy sharti yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishi talabidir. Yetkaziladigan zarar va bartaraf etilgan xavf muvofiqligining ushbu talabi oxirgi zaruratda zarar tajovuzchining o‘ziga emas, uchinchi shaxslarning qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlari va manfaatlariga yetkazilishi tufayli kelib chiqadi. 408
Teng zarar, shuningdek, kattaroq zarar yetkazilishi muvofiqlik shartining buzilishi bo‘ladi. Ayni paytda ushbu shart subyektning mumkin bo‘lganlaridan eng kam zarar yetkazish majburiyatini bildirmaydi. Shuning uchun, agar xavfni bartaraf etish uchun shaxsning bartaraf etiladigan xavfga qaraganda kamroq zarar yetkazadigan bir necha usullari mavjud bo‘lsa, u holda shaxs ulardan istalgan usulni qo‘llashga haqli bo‘ladi va uning harakatlari oxirgi zarurat holatida sodir etilgan deb qaralishi lozim. Bunda sodir etilgan qilmishni malakalashga ushbu usullardan birortasi boshqalariga qaraganda kamroq zararga olib kelishi ta’sir etmaydi. Bu holda faqat yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan kamroqligi ahamiyatli bo‘ladi. Yetkazilgan va oldi olingan zararning muvofiqligi zarar yetkazilgan va yetkazilmagan ne’matlar va manfaatlarning muvofiqligini bildiradi. Ushbu zarar turlarining sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini qiyoslashda asos qilib olish mumkin bo‘lgan usul mavjud emas. Qaysi ne’mat qimmatli ekanligi, qaysi zarar kamroq bo‘lishi masalasi har bir muayyan holda ishning aniq holatlariga bog‘liq holda hal etiladi. Bunda zarar yetkazilishi oldi olingan buzilgan ne’matning muhimligi, tahdid solgan xavf turi, xavf bartaraf etilmagan holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlar va hokazolar hisobga olinadi. Tergov va sud organlari yetkazilgan va bartaraf etilgan zararning sifat- miqdor muvofiqligi tamoyiliga tayanishi kerak, jumladan: – yetkazilgan zarar bartaraf etilgan xavfdan boshqacha bo‘lgan
ko‘ra bartaraf etiladigan xavfga qaraganda kamroq bo‘lishiga e’tibor berishi kerak (masalan, hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish maqsadida mulkiy zarar yetkazilishi, insoniyatga qarshi jinoyatning oldini olish maqsadida hayoti va sog‘lig‘iga zarar yetkazish va hokazo); – sifat jihatidan bir xil, ya’ni ayni bir xil ijtimoiy munosabatlarga qarshi yo‘nalgan zarar yetkazilgan holda. Bunday holat yuz berganda oldi olingan zarar faqat miqdor jihatidan u oldi olingan zararga qaraganda kamroq bo‘lishi sharti bilan kamroq deb tan olinishi lozim (masalan, ikki 409
va undan ortiq shaxslarga og‘irligi shu kabi tan jarohati yetkazilishining oldini olish maqsadida og‘ir tan jarohatini yetkazish va hokazo); – bartaraf etilgan xavfdan sifati va darajasi farqlanadigan zarar
maqsadida JK himoya qiladigan imtiyozli obyektlarning kamroq soniga zarar yetkazilishi (masalan, bir nechta kishilarga og‘ir tan jarohatlari yetkazilishining oldini olish uchun bir kishini o‘ldirish) bunday holda oxirgi zarurat zarar yetkaziladigan va bartaraf etiladigan JK himoya qiladigan obyektlarning xarakteri o‘rtasida keskin nomuvofiqlik bo‘lmagan holda qonuniy deb tan olinishi kerak. Bu holda yetkazilgan zarar va oldi olingan zararga nisbatan ahamiyati masalasini hal etish ko‘proq ishning muayyan holatlariga bog‘liq bo‘ladi: xavf bo‘lgan va zarar yetkazilgan obyektlarning individual xususiyatlari, tahdid solgan va yetkazilgan zararning haqiqiy miqdori va boshqalar. Xuddi shunday tarzda bir yoki bir necha katta ahamiyatli ne’matlarni kam ahamiyatli ko‘proq ne’matlarga zarar yetkazilishi holatida himoya qilish masalasi hal etilishi kerak (masalan, o‘z mulkini o‘zganing mulkiga, jamoat tartibiga, boshqaruv tartibiga zarar yetkazish orqali himoya qilish va hokazo). Oxirgi zarurat qonuniyligining mustaqil sharti sifatida qonun shaxsning oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqmasligi shartini ko‘rsatadi (JK 38-moddasi 2-qismi). «Agar boshqa vositalar orqali xavfning oldini olish mumkin bo‘lsa yoki keltirilgan zarar oldi olingan zarardan oshib ketsa, qonun bilan qo‘riqlanadigan huquq va manfaatlarga bunday zarar yetkazish oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish deb topiladi» (JK 38-moddasi 3- qismi). Shuni qayd etish lozimki, bu shartlardan hech bo‘lmasa bittasi bo‘lmaganda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish deb hisoblanadi: qilmish majburiyligi yoki yetkazilgan zarar muvofiqligi va ularning jamuljamligi bu holda talab etilmaydi. Ayni paytda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish faqat shunday zarurat bo‘lganda mumkin bo‘ladi, shuning uchun qilmishni oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan deb tan olish uchun tergov va sud organlari oxirgi 410
zarurat holati mavjudligini, ya’ni majburiyligi yoki muvofiqligidan tashqari barcha avval sharhlangan shartlar mavjudligini aniqlashi lozim. Shaxs qilmishini oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan deb malakalash uchun tergov va sud organlari subyekt tomonining shakliga alohida e’tibor berishi kerak, u qilmishni baholashga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bunda tahdid solgan xavf keltirib chiqargan kuchli ruhiy hayajon holatida shaxs har doim ham oxirgi zarurat chegarasini to‘g‘ri aniqlab va belgilab ololmaydi. Shu sababli, oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishni aniqlaganda tergov va sud organlari har bir muayyan holatga individual yondashishi kerak. Qilmish majburiyligi mavjud emasligi alomatiga ko‘ra oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishga qasd yoki ehtiyotsizlik shaklidagi ayb xos bo‘ladi, ya’ni shaxs xavfni zarar yetkazish bilan bog‘liq bo‘lmagan usulda bartaraf etish imkonini anglab yetgan yoki ish holatlariga ko‘ra anglab yetishi lozim bo‘lgan holat bo‘ladi. Bu holda sodir etilgan qilmish JK 55- moddasining 1-qismi «e» bandiga havola etgan holda tegishli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat deb, ya’ni oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish bilan sodir etilgan jinoyat deb malakalanishi kerak. Agar oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish oldi olingan zarardan kattaroq zarar yetkazilishida ifodalansa, oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish uchun javobgarlik faqat qilmish jinoiy ehtiyotsizlik shaklida sodir etilgan holda yuzaga keladi. Boshqacha aytganda, aybdor shaxs u oldi olinayotgan zararga qaraganda kattaroq yoki teng zarar yetkazilayotganligini ish holatlariga ko‘ra anglashi lozim bo‘lsa-da, anglab yetmaydi. Shu holda kattaroq zararni yetkazish qasdi aniqlansa (masalan, jabrlanuvchiga og‘ir tan jarohatini yetkazishga yo‘l qo‘ymaslik uchun uni o‘ldirish), sodir etilgan qilmish tegishli qasddan jinoyat deb malakalanishi lozim, bunda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish bo‘lmaydi. Oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda subyekt tomonning majburiy elementi ijtimoiy foydali maqsadi bo‘ladi: kattaroq zarar yetkazishni kamroq zarar yetkazish orqali bartaraf etish. Oxirgi zarurat qonuniyligining umumiy sharti bo‘lgan holda ushbu shart oxirgi zarurat 411
chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan qilmish sifatida baholashda alohida ahamiyat kasb etadi. JK da oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan maxsus jinoyat tarkiblari yo‘qligini qayd etish lozim. Shuning uchun bunday qilmishlarni tegishli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat uchun javobgarlikni ko‘zda tutgan moddalar bo‘yicha malakalab, u oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilganligini ko‘rsatish kerak, bu esa qonun tomonidan yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga olinadi (JK 55-moddasi 1-qismi «e» bandi). Oxirgi zarurat huquqi har bir insonga uning yoshi, layoqati, ijtimoiy maqomi va boshqa omillaridan qat’i nazar tegishli bo‘ladi – qonunda bu jihatdan biror-bir cheklash mavjud emas. Har kim ushbu subyekt huquqidan ushbu ne’matlarni o‘z kuchi bilan himoya qilish uchun foydalanishi mumkin, lekin uni amalga oshirmasligi ham mumkin. Ayni paytda ba’zi shaxslar uchun xavfni bartaraf qilish kasbiy va xizmat burchi bo‘ladi, masalan, ichki ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in xavfsizligi xizmati xodimlari va hokazo. Bu shaxslarga ularning xizmat yoki kasbiy vazifalarini bajarganida oxirgi zarurat qoidalari taalluqli bo‘lmaydi, ya’ni ular oxirgi zarurat tufayli, ya’ni bu holda ularning huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazilishi mumkinligi tufayli xavfni bartaraf qilishdan bosh torta olmaydi, lekin xavfni bartaraf qilishda ichki ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in xavfsizligi xizmati xodimlari va boshqalar uchinchi shaxslar huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazish kerak bo‘lgan vaziyatga duch kelishi mumkin (masalan, yong‘in ichagini tortib o‘tkazish uchun avtomashina oynasini sindirish), bu holda ularning harakatlari qaralayotgan moddaning qoidalariga muvofiq baholanishi lozim. Ayni paytda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish subyektlari deb, tegishli jinoyat uchun jinoiy javobgarlik yoshiga yetgan va bunday jinoyat subyektining barcha kerakli alomatlariga ega bo‘lgan layoqatli jismoniy shaxslar tan olinishi mumkin. Sud-tergov amaliyotida, ko‘pincha, u yoki bu qilmishni zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan deb malakalashda ma’lum qiyinchiliklar 412
kelib chiqadi. Ayni paytda to‘g‘ri malakalash yetkazilgan zararning chegarasini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, jinoiy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning huquqiy maqomiga bevosita ta’sir etadi. Bundan tashqari, sodir etilgan qilmishning to‘g‘ri malakalanishi JK vazifalariga erishish, huquqni muhofaza qilish organlarining obro‘si va mavqei ortishiga xizmat qiladi. Shu sababli tergov va sud organlari zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat farqlariga e’tibor berishi lozim: – zaruriy mudofaada shaxs qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlari va manfaatlarini huquqqa qarshi tajovuzdan himoya qiladi. Oxirgi zaruratda esa, shaxsning harakatlari faqat huquqqa qarshi tajovuzgina emas, xavf yuzaga kelishining vaziyati, turli manbalari bilan belgilab beriladi (masalan, tabiat kuchlari, fiziologik va patologik jarayonlar, mexanizmlar nosozligi va hokazo); – oxirgi zarurat holatida qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlar va manfaatlarga zarar yetkazish tahdid solgan xavfni bartaraf etishning yagona, oxirgi vositasi bo‘ladi. Zaruriy mudofaada himoya vositalari mudofaalanuvchi tomonidan tanlanadi va tajovuzning xarakteri va xavfi darajasiga mos kelishi kerak, bu zarar yetkazishni istisno etmaydi. Zaruriy mudofaada himoya qilish tajovuzdan qochish mumkin bo‘lganda ham qonuniy bo‘ladi; – zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgan shaxslar doirasi turlicha. Jumladan, zaruriy mudofaada zarar faqat (haqiqiy yoki xayoliy) tajovuzchiga yetkaziladi, oxirgi zaruratda esa faqat uchinchi shaxslar manfaatlariga, ya’ni xavfni bartaraf etuvchi shaxs tomonidan shu xavfga daxlsiz deb idrok etilganlarning manfaatlariga yetkaziladi; – zaruriy mudofaa holatida zararning muvofiqligi yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishini talab etmaydi – u kamroq, teng yoki ko‘proq bo‘lishi mumkin. Oxirgi zaruratda zarar yetkazilgan holda u, albatta, oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishi kerak; – zaruriy mudofaada himoya qilish faqat faol harakatda ifodalanadi, oxirgi zaruratda xavfni bartaraf etish ham harakat, ham harakatsizlik orqali amalga oshirilishi mumkin. 413
5-§. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash odil sudlov manfaatlarini ta’minlashning eng muhim elementlaridan biridir, chunki u keyingi jinoiy faoliyatga chek qo‘yish, qochish yoxud dalil-isbotlarni yashirish yoki yo‘q qilishning oldini olishga qaratiladi (JPK 220- moddasining 1-qismi). Bundan tashqari, shaxsni ushlash JK vazifalarini, uning tamoyillarini amalga oshirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Aynan shuning uchun jinoiy qonunchilik va sud-tergov amaliyoti bu institutni hatto uni amalga oshirish natijasida ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsning huquqlari va manfaatlariga ma’lum zarar yetkazilgan holda ham ijtimoiy foydali deb qaraydi. Bu hollarda ushlash tashqi jihatdan jinoyatdan farq qilmasligi mumkin, lekin aslida u bunday emas. Shu munosabatda ushlovchi shaxsning harakatlarini to‘g‘ri malakalash uchun uning harakatlari JK 39-moddasida mustahkamlangan ushlashda zarar yetkazish qonuniyligi shartlariga muvofiq kelishi talab etiladi.
topshirish maqsadida ushlash paytida zarar yetkazish, bunda ushlash vositalari va usullariga, qilmishning hamda uni sodir etgan shaxsning xavflilik darajasiga, shuningdek, ushlash sharoitiga mos kelishiga amal qilingan bo‘lsa, jinoyat bo‘lmaydi.
oshirish, ikkinchi tomondan, noqonuniy harakatlar va sudsiz jazolash imkonini istisno qilishga imkon beradi. Ushbu shartlar sharhlanayotgan institut ikkita elementiga: ushlashga va ushlashda yetkaziladigan zararga taalluqli bo‘ladi, ularning har birining alohida va birgalikda qonuniyligini aniqlaydi va ushlash jarayonida zarar yetkazish qonuniyligini ko‘rsatadi. 414
Ushlash qonuniyligi shartlari mavjudligi qonunchilik tomonidan qisqa muddatli erkinlikdan mahrum etish huquqi uchun yetarli va kerakli asos deb tan olinadigan holatlarning yaxlit ta’rifini beradi. Bu holatlar ushbu institutning amalda barcha muhim jihatlarini, ya’ni ushlash asosi va subyekti, uni amalga oshirishning usullari va vositalari; ushlash maqsadi va uning bajarilishi mumkin bo‘lgan vaqti. Faqat bajariladigan qisqa muddatli ozodlikdan mahrum etish harakatining barcha belgilangan shartlarga muvofiqligi uni qonuniy harakat sifatida malakalashga imkon beradi. Ushlangan shaxs tomonidan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishi ushlash huquqini amalga oshirish uchun asos bo‘ladi, qonunda bu bevosita ko‘rsatilgan (JK 39-moddasi 1-qismi). Ushlash huquqi istalgan (odatda zo‘rlik ishlatib sodir etilgan) jinoyatni sodir etish paytidan boshlab yuzaga keladi. Ijtimoiy xavfli qilmish sifatida, shuningdek, tugallanmagan jinoyat holatlari (jinoyatga suiqasd va jinoyatga tayyorgarlik) tan olinishi lozim. Bundan tashqari, ijrochilik, yordamchilik, dalolatchilik, undan ham tashkilotchilik shaklidagi jinoyatda ishtirok etish shaklida amalga oshiriladigan harakatlarning (harakatsizlikning) ijtimoiy xavfi ochiq ko‘rinadi. Ushlash huquqini amalga oshirish asosi deb tan olish uchun sodir etiladigan qilmishning ijtimoiy xavfining darajasi ahamiyatli emas. Ayni paytda, sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfliligi darajasi shaxsni hokimiyat organlariga yetkazish zaruratiga, ushbu shaxsga zarar yetkazishga, ushlashning tegishli usullari va vositalarini qo‘llashga ta’sir ko‘rsatadi. Shaxsni jinoyat bo‘lmagan ma’muriy huquqbuzarlik, intizomiy qilmishni sodir etgani uchun ushlash mumkin emasligini qayd etish lozim. Xuddi shunday, jinoiy qasdini aniqlagan holda ham ushlash mumkin emas, chunki shaxs hali hech qanday ijtimoiy xavfli qilmishlarni sodir etmagan. «Sof qasdini» aniqlash jinoiy javobgarlikni, demakki, ushlash huquqini istisno etadi.
ma’nosida, ya’ni JPK 221-moddasi qoidalariga ko‘ra, shaxs ijtimoiy xavfli 415
qilmish sodir etgan deb o‘ylashga asos bo‘lgan holda namoyon bo‘ladi, bu esa quyidagilar bilan tasdiqlanishi lozim: – shaxs jinoyat ustida yoki bevosita uni sodir etganidan keyin qo‘lga tushsa;
– jinoyat shohidlari, shu jumladan jabrlanuvchilar uni jinoyat sodir etgan shaxs tariqasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatsalar; – uning o‘zida yoki kiyimida, yonida yoki uyida sodir etilgan jinoyatning yaqqol izlari topilsa; – shaxsni jinoyat sodir etishda gumon qilish uchun asos bo‘ladigan ma’lumotlar mavjud bo‘lib, u qochmoqchi bo‘lsa yoki doimiy yashaydigan joyi yo‘q yoxud shaxsi aniqlanmagan bo‘lsa. Ushlanishi mumkin bo‘lgan shaxs faqat jinoyat sodir etgan hamda ushlashdan immuniteti bo‘lmagan shaxslargina bo‘lishi mumkinligini ta’kidlash lozim. Xususan, deputatlar, sudyalar va prokurorlar, shuningdek, diplomatik yoki boshqa daxlsizlikka ega bo‘lgan shaxslar ushlanishi mumkin emas, ular jinoyatni sodir etish paytida yoki uni sodir etganidan keyin darhol ushlangan holatlar bundan istisno (JPK 4-moddasi 2-qismi, 221-moddasi). Lekin bunday ushlash faqat ularning shaxsini aniqlash: ularni taqdim etuvchilar u yoki bu turdagi daxlsizlikka ega ekanligini ko‘rsatuvchi diplomatik yoki konsullik kartochkasini, xizmat guvohnomasi yoki boshqa hujjatlarni taqdim etishgacha davom etadi. Shaxsni ushlash subyekti etib tan olishga faqat uning jinoiy qilmishni sodir etishi holati ta’sir etadi, bunda uning yoshi, aqli rasoligi, ijtimoiy maqomi va qilmishga bog‘liq bo‘lmagan boshqa holatlari e’tiborga olinmaydi. JPK 83-moddasi va 84-moddasining 1-qismiga muvofiq, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash huquqi jinoiy ish bo‘yicha ish yurituvga to‘sqinlik qiluvchi quyidagi holatlar bo‘lganda yo‘qoladi: – jinoiy ish qo‘zg‘atilgan va uning yuzasidan tergov yoki sud muhokamasi o‘tkazilib jinoyat voqeasi mavjud emasligi aniqlangan; – jinoyat tarkibi mavjud emas; – shaxsning jinoyatni sodir etishga daxli yo‘q; 416
– sodir etilgan jinoyat yoki shaxs amnistiya akti ta’sir doirasiga tushadi; – shaxsga nisbatan sudning qonuniy kuchga kirgan qarori (ajrimi) yoki vakolatli mansabdor shaxsning ishni qo‘zg‘atishni rad etish yoki ushbu ayblov yuzasidan uni tugatish to‘g‘risidagi bekor qilinmagan qarori mavjud;
– JPK 325-moddasida ko‘zda tutilmagan holatlardan tashqari, ish faqat jabrlanuvchining shikoyati bo‘yicha qo‘zg‘atilishi mumkin bo‘lsa, jabrlanuvchining shikoyati bo‘lmagan holda; – shaxs ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish vaqtiga kelib jinoiy javobgarlikka tortiladigan yoshga yetmaganligi. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni qisqa muddatli ozodlikdan mahrum etish harakatlari faqat ular qonunda ushbu shaxsni
qaratilganligida ushlash deb tan olinishi mumkin. Xuddi shu holatda, agar ushlashdan boshqacha maqsad ko‘zlangan bo‘lsa, u qonuniy deb qaralishi mumkin emas. Masalan, sudsiz o‘zboshimcha jazolash maqsadida amalga oshirilgan qisqa muddatli ozodlikdan mahrum qilish ham noqonuniy deb tan olinadi. Tergov va sud organlari subyektning jinoiy qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash harakatlarining maqsadini aniqlashga alohida e’tibor berishi lozim, u ushlashning qisqa muddatli bo‘lishi hamda ushlayotgan shaxsning ushlangan shaxsni darhol hokimiyat organlariga yetkazish zarurligini anglab yetishi kabi jihatlardan kelib chiqib, aniqlanishini ko‘zda tutadi. Bunda ushlashning qisqa muddatli bo‘lishi va uning zarurligi har bir muayyan holatda ishning barcha holatlarini birgalikda hisobga olgan holda aniqlanadi (ushlash vaziyati, hokimiyat organining yaqinligi, ushlovchi shaxsning ushlangan shaxsni ushbu organlarga yetkazish imkoniyati, sodir etilgan qilmishning xavfli ekanligi va hokazo). Muayyan ishning holatlari ushlovchi shaxs tomonidan biror-bir mezon buzilganligidan dalolat bersa (masalan, ozodlikdan mahrum qilish asossiz uzoq davom etgan yoki avval ushlangan shaxs ozodlikda qonuniy bo‘lganligi shaxsga ma’lum bo‘lgan – tegishli ehtiyot chorasi tanlanganda 417
yoki jinoiy javobgarlikka tortish muddati tugaganda yoki ozodikdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazo tayinlanganda) tergov va sud organlari ushbu shaxsning qasdi yo‘naltirilganligi masalasini muhokama qilib, kerakli belgilari mavjud bo‘lganda uni tegishli jinoyat sodir etganligi uchun javobgarlikka tortishi lozim. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlashda ushlovchi faqat uni hokimiyat organlariga berish maqsadini ko‘zlashi lozim. Bunday qonun aynan qaysi hokimiyat organlari haqida gap ketayotganligini aniqlamaydi. Shuning uchun ham jinoiy qilmishni sodir etgan shaxsni huquqni muhofaza qilish organlariga, ijroiya, qonun chiqaruvchi yoki sud hokimiyati organlari, tegishli muassasa, korxona ma’muriyatiga topshirish maqsadlari qonuniy deb tan olinishi lozim (masalan, tashkilot direktoriga, korxona rahbariga topshirish va hokazo). Ushlangan shaxsni ushbu tuzilmalarga yoki mansabdor shaxslarga yetkazish maqsadini qo‘ygan holda ushlovchi shaxs ushlangan shaxsning tegishli hokimiyat organlariga yetkazilishini anglab yetadi. Ushlangan shaxsni tegishli hokimiyat vakillariga topshirish ham (masalan, ichki ishlar organlari xodimlariga, DXX vakillariga va hokazo) uni hokimiyat organlariga topshirish sifatida tan olinishi kerakligini qayd etish lozim. Ayni paytda, ushlangan shaxsni nokonstitutsiyaviy organlarga topshirish maqsadi qonuniy deb qaralishi mumkin emas. Maqsadi belgisiga ko‘ra, ushlash qonuniyligini tan olish uchun tergov va sud organlari faqat ushlovchi shaxsning harakatlari tegishli yo‘naltirilganligini aniqlashi lozim. Bunda jinoiy qilmishni sodir etgan shaxsni hokimiyat organlariga topshirish sifatida amaliy natijasiga erishish talab etilmaydi (masalan, ko‘rilgan choralarga qaramay, ushlangan shaxs qochib ketgan, yashiringan hollarda va hokazo). Fuqaroda ushbu ko‘rsatilgan maqsadning bo‘lishi ham ko‘rib chiqilgan harakatlarga qonuniylik beradi, natijasi emas. Ushlashning barcha holatlarini puxta baholash ushlanayotgan shaxsga qonuniy tarzda zarar yetkazishdan uni o‘zboshimcha jazolashni to‘g‘ri ajratish uchun xizmat qiladi. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsga zarar yetkazishning haqiqiy maqsadlarini muayyan ishning barcha 418
holatlarini, jumladan, ushlovchi shaxsning faoliyati motivlari, ushlashning tanlangan usullari va vositalari, vaziyati, yetkazilgan zararning xarakteri va og‘irligi, shuningdek, qasdining qaratilganligidan dalolat beruvchi boshqa barcha holatlarni tahlil qilish asosida aniqlash lozim. Ushlash qonuniyligining mustaqil sharti faqat ushlashning muayyan
Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|