Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
JINOYAT HUQUQI KURSI 1 tom
- Bu sahifa navigatsiya:
- Oddiy alohida jinoyatlar
- Murakkab alohida jinoyatlarning
- NOTA BENE ! Davomli jinoyat
- NOTA BENE ! Uzoqqa cho‘zilgan jinoyat
- NOTA BENE ! Tarkibli jinoyat
- 2-§. Takroran jinoyat sodir etish Jinoyatni takroran sodir etish
- JK 32-moddasi 1-qismining
|
xil jinoyatlar hisoblanadi. Masalan, nomusga tegish (JK 118-moddasi) va davlatga xiyonat qilish (JK 157-moddasi), firibgarlik (JK 168-moddasi) va bezorilik (JK 277-moddasi) har xil jinoyatlardandir. Bir qancha jinoyat sodir etishni bitta murakkab jinoyatlardan: davomli, uzoqqa cho‘zilgan va tarkibli jinoyatlardan ajrata bilish kerak. 1
Данный вывод, в частности, следует из анализа положений постановления Пленума Верховного суда Республики Узбекистан «О практике назначения судами уголовного наказания», где в ч.6 п.49 указано, что «при признании лица виновным в совершении тождественных деяний, предусмотренных разными частями
которой установлено более строгое наказание (статья 33 УК)» (см.: Постановление Пленума Верховного суда Республики Узбекистан от 3 февраля 2006 г. № 1 «О практике назначения судами уголовного наказания» // Сборник, Т.2. – С. 505). 347
Bir qancha jinoyat sodir etishga xos bo‘lgan xususiyat bir necha alohida jinoyatlardir. Tegishlicha alohida bir jinoyat bir qancha jinoyat sodir etishning tarkibiy elementidir. o‘zining obyektiv belgilariga ko‘ra alohida jinoyatlar bir-biridan ancha farq qiladi. Yuridik adabiyotlarda ularni oddiy va murakkab jinoyatlarga bo‘lish qabul qilingan.
chiqaruvchi bir harakatli (harakatsizlikka ega) jinoyatlar; bir qilmishli va bir necha oqibatli jinoyatlar; ikki yoki undan ortiq qilmishli jinoyatlar; muqobil qilmishli jinoyatlar. Masalan, odam o‘ldirish oddiy alohida jinoyatga misol bo‘la oladi. Bunda bir qilmish bir oqibatni – jabrlanuvchining o‘limini keltirib chiqaradi. O‘g‘rilik ham shunday jinoyat hisoblanadi. Bunda bir qilmish – o‘zganing mulkini yashirincha talon-toroj qilish, bir oqibat – mulk egasiga mulkiy ziyon yetkazish mavjud. Oddiy alohida jinoyat oqibatlari tegishli tarkib doirasidan tashqarida bo‘lgan (formal tarkibli jinoyatlar) bir qilmishdan iborat bo‘lishi mumkin. O‘ldirish bilan qo‘rqitish yoki zo‘rlik ishlatish (JK 112-moddasi), yolg‘on guvohlik berish (JK 238-moddasi) shunga misol bo‘la oladi. Qonunda ko‘rsatilgan bir necha oqibatni keltirib chiqargan bir qilmishli jinoyatlarga misol JK 204-moddasining 1-qismi bo‘lishi mumkin, bunda bir harakat – alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar tartibini buzish va ikki oqibat – katta zarar yoki boshqa og‘ir oqibatlar ko‘rsatilgan. Ikki harakatli oddiy alohida jinoyatlarga mansab soxtakorligi (JK 209- moddasi 1-qismi) misol bo‘la oladi. Bu yerda hujjatlarga soxta ma’lumotlar kiritish va ularni taqdim etish ushbu qilmishni sodir etishning variantlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Muqobil qilmishli oddiy alohida jinoyatlarga, qisman, mansabdor shaxsning sud yoki sudyaning hukmi, hal qiluv qarori, ajrimi yoki qarorini qasddan bajarmasligi yoxud ularning bajarilishiga to‘sqinlik qilishi kiradi. Ushbu holatda jinoiy javobgarlikka tortish uchun ko‘rsatilgan harakatlardan hech bo‘lmaganda bittasining sodir etilishi yetarlidir (masalan, faqat mazkur sud hujjatlarining bajarilishga to‘sqinlik qilish). 348
Murakkab alohida jinoyatlarning turlari, yuqorida qayd etilganidek, davomli, uzoqqa cho‘zilgan va tarkibli jinoyatlardir. Davomli, uzoqqa cho‘zilgan va tarkibli jinoyatlar qonun chiqaruvchiga belgilarning har birini JKning muayyan moddasi yoki modda qismida tasvirlangan tarkibga birlashtirishga imkon beradigan obyektiv va subyekt belgilarning mustahkam yuridik umumiyligi bilan tavsiflanadi 1 . NOTA BENE ! Davomli jinoyat deganda, yagona maqsad yo‘lida amalga oshiriladigan umumiy qasd doirasida birlashgan ikki va undan ortiq ijtimoiy xavfli harakatlar tushuniladi.
Davomli jinoyatlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, barcha jinoyatlarning o‘zaro bog‘liqligi bir butunni tashkil qilishda namoyon bo‘ladigan barcha epizodlarning yagonaligidadir. Davomli jinoyatning alohida aktlari, ular mustaqil jinoyat xarakteriga ega bo‘lmasa, mustaqil kvalifikatsiya qilinmaydi; o‘zining yig‘indisida bir martalik jinoyat sifatida qaraladi. Masalan, o‘zini o‘zi o‘ldirish darajasiga yetkazish (JK 103- moddasi), o‘zini o‘zi o‘ldirishga undash, ya’ni ko‘ndirish, aldash yoki boshqa yo‘l bilan o‘zga shaxsda o‘zini o‘zi o‘ldirish hissini uyg‘otish (103
1 -modda), qiynash (JK 110-moddasi), bir-biriga tobe bo‘lmagan harbiy xizmatchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga oid ustav qoidalarini buzish (JK 285-moddasi) va hokazo. Shunday qilib, davomli jinoyat «bir qator aynan o‘xshash xatti- harakatlar bilan turli vaqtlarda sodir etilgan bo‘lsa-da, biroq yagona qasd bilan qamrab olingan, obyekti va sodir etish usuli, oqibatlari bir xilligi jihatidan o‘zaro o‘xshash» bo‘ladi 2 .
jinoyat sodir etilgan bo‘lib, uning belgilari Jinoyat kodeksining davomli 1
Уголовное право России. Часть Общая: учеб. для вузов: учеб. для студентов вузов, обучающихся по специальности «Юриспруденция» / Отв. ред. проф. Л.Л. Кругликов. 2-е изд., перераб. и доп. – С. 326. 2 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2008 йил 15 майдаги «Бир неча жиноят содир этилганда қилмишни квалификация қилишга доир масалалар тўғрисида»ги 13-сонли қарори, 4-банд, 1-хатбоши //
Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Ахборотномаси, 2008 й., 3-сон. – 13-б.
349
jinoyat uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddasi dispozitsiyasi bilan qamrab olinmasa, uning harakatlari Jinoyat kodeksining davomli jinoyat uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi hamda boshqa jinoyat uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalari majmui bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi» 1 . Alohida e’tiborga talon-toroj va mansabdorlik jinoyatlaridagi davomli jinoyatlarni takroran sodir etiladigan jinoyatlardan farqlash hollari molikdir. Davomli talon-toroj – bir qator o‘xshash harakatlardan iborat, aybdorning yagona qasdi bilan qamrab olingan va yig‘indisi bitta qilmishni tashkil etadigan o‘zganing mulkini noqonuniy o‘zlashtirish umumiy maqsadiga ega. Masalan, aybdor televizor o‘g‘irlash maqsadida har gal zavodning kirish darvozasidan bittadan detal olib chiqib ketadi. Navbatdagi shunday holda u ushlab olinganda qilmish talon-torojning takroriyligini bildirmaydi, chunki ellik marta bo‘lsa-da, bittadan detal olib chiqib ketish aybdorning yagona maqsadi – televizor o‘g‘irlash bilan qamrab olingan. «Davomli talon-toroj sodir etilgan hollarda aybdorning harakatlari talon- toroj qilingan umumiy summani hisobga olgan holda tavsiflanishi zarur. Agar shaxsning harakatlari davomli jinoyat xususiyatiga ega bo‘lmasdan bir necha mustaqil epizodlardan, misol uchun, o‘g‘rilik, talonchilik, firibgarlik va boshqalardan iborat bo‘lsa, bu harakatlar talon- toroj qilingan umumiy summadan kelib chiqqan holda tavsiflanishi mumkin emas. Bunday hollarda jinoyatni o‘zganing mulkini talon-toroj qilganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi Jinoyat kodeksi moddasining dispozitsiyasiga muvofiq, jumladan, takroriylik belgisi bilan tavsiflash lozim» 2 .
takroriylik belgisiga ko‘ra tavsiflash ushbu jinoyatning o‘zini ikki marotabadan kam bo‘lmagan miqdorda sodir etilishini va ulardan hech biri uchun shaxsning sudlanmaganligini hamda jinoiy javobgarlikka tortishning muddati o‘tib ketmaganligini taqozo etadi. 1
2
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги «Иқтисодиёт соҳасидаги жиноий ишлар бўйича суд амалиётида юзага келган айрим масалалар тўғрисида»ги 11-сонли қарори, 5-банд, 2 ва 3-хатбошилари // Тўплам, 1-жилд. – 116-б. 350
Mansabdor shaxsning bir vaqtning o‘zida bir necha shaxsdan poralarni olishi, basharti pora beruvchilarning har biri uchun alohida qilmish sodir etilsa, takroriy pora olish deb tavsiflanishi lozim» 1 . NOTA BENE ! Uzoqqa cho‘zilgan jinoyat deganda, qonun bilan jinoiy jazo qo‘llash tahdidi bilan aybdorga yuklatilgan vazifalarning uzoq vaqt mobaynida bajarilmasligidan iborat qilmish tushuniladi va bir jinoyatning uzoqqa cho‘zilgan uzluksiz tarkibini tashkil qiladi (JK 32-moddasi 4-qismi).
Uzoqqa cho‘zilgan jinoyatning o‘ziga xos belgisi uning vaqtdagi tanaffuslar bilan sodir etiladigan davomli jinoyatlardan farqli ravishda muntazam davom etishidadir. Uzoqqa cho‘zilgan jinoyat tarkibini boshqa barcha jinoyat tarkiblari turlaridan ajratuvchi ikkinchi xususiyat – bu muayyan harakatni amalga oshirish majburiyatining mavjudligidir. Ushbu murakkab bir martalik jinoyatning bu turi vazifalarni bajarmaslikning nihoyasiga yetishi paytidan tugallangan deb hisoblanadi, chunki uzoqqa cho‘zilgan tarkibli jinoyatlarning obyektiv tomoni qasdning yagonaligi va jinoiy qilmishning boshlang‘ich bosqichi va aybdorning keyingi harakatlari o‘rtasidagi ichki bog‘liqlik bilan qamrab olinadigan butun davr mobaynida amalga oshiriladi. Muayyan vaqtda davom etuvchi yagona jinoyatni tashkil qiladigan vazifalarni uzoq vaqt bajarmaslik ham bitta umumiy qasdga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Qancha vaqt mobaynida amalga oshirilishidan qat’i nazar, bitta jinoyat sifatida, takroran sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik aktlarini esa uzoqqa cho‘zilgan jinoyatni sodir etish bo‘yicha bitta qilmishning qatori sifatida ko‘rilishi kerak. Uzoqqa cho‘zilgan jinoyatlarga qurol, o‘q-dorilar, portlovchi moddalar yoki portlatish qurilmalariga qonunga xilof ravishda egalik qilish (JK 248- moddasi), o‘zining biron-bir a’zosini mayib qilish yo‘li bilan yoki boshqa usulda harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash (JK 290-moddasi), zo‘rlik ishlatib g‘ayriqonuniy ravishda ozodlikdan mahrum qilish (JK 138-moddasi) va boshqalar misol bo‘ladi. 1
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1999 йил 24 сентябрдаги «Порахўрлик ишлари бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги 19-сонли қарори, 8-банд, 1 ва 2-хатбошилари // Тўплам, 1-жилд. – 238-б. 351
Muayyan harakatni bajarish va ish orqali jinoiy xulqni tuzatish majburiyati turli xil normativ-huquqiy aktlardan kelib chiqishi mumkin. Masalan, JK 122-moddasi – voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash, JK 123-moddasi – ota- onani moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-, 66-moddalari qoidalaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kelib chiqadi 1
Tarkibli jinoyatlar o‘z ichiga ikki yoki undan ortiq bitta alohida jinoyatni tashkil etuvchi jinoyatlarni oladi. Murakkab alohida jinoyatlarning ushbu turi ajratib olib va subyekt yo‘nalganligini hisobga olmay huquqiy baho berganda, JKning turli moddalarida nazarda tutilgan mustaqil qilmishlar sifatida ko‘rib chiqish mumkin bo‘lgan g‘ayrihuquqiy harakatlarni tarkibiy elementlar sifatida o‘z ichiga oladi. Biroq, tegishli jinoiy qilmish tuzilishida bu harakatlar mustaqil ahamiyatga ega emas, alohida kvalifikatsiya qilinmaydi, balki ushbu jinoyatning tarkibi doirasiga kirib ketadi. Boshqacha qilib aytganda, ular bir qancha jinoyat sodir etish emas, bitta alohida jinoyat tarkibi doirasiga kirib ketadi. Masalan, bezorilik ko‘pincha jabrlanuvchini haqorat qilish, urish-do‘pposlash, badanga yengil shikast yetkazish, o‘zganing mulkiga qasddan shikast yetkazish yoxud nobud qilish, hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatish va h.k. lar bilan birga ro‘y beradi, biroq ko‘rsatib o‘tilgan harakatlar mustaqil jinoiy-huquqiy baholanmaydi. Shaxsga, fuqarolarning mulkiga nisbatan ko‘rsatilgan tajovuzlar bilan bog‘liq bezorilik harakatlari bezorilikning tarkibi bilan to‘la qamrab olinadi va JKning boshqa moddalari bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi1. Bu tajovuzlar (ikki yoki undan ortiq) ularning ichki birligi va organik aloqasi tufayli jinoyatning bir tarkibiga birlashadi.
bo‘lgan, biroq ularning organik birligi tufayli JK Maxsus qismining moddalari bilan qamrab olinadigan yagona jinoyatni tashkil etuvchi o‘zaro bog‘langan qilmishlardan iborat jinoyatdir.
1
Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, 64, 66-моддалар. 352
Alohida tarkibli jinoyatga amalda ikkita ijtimoiy xavfli qilmish, ya’ni talonchilik (JK 166-moddasi) sifatida baholanishi mumkin bo‘lgan o‘zganing mulkini ochiqdan-ochiq talon-toroj qilishni va JK 104, 105, 112-moddalarida nazarda tutilgan jinoyat belgilariga mos tushishi mumkin bo‘lgan sog‘liq yoki hayot uchun xavfli bo‘lgan jismoniy zo‘rlik ishlatish yoki bunday zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitishni birlashtirgan bosqinchilik (JK 164-moddasi) misol bo‘la oladi. Alohida tarkibli jinoyatlar sirasiga hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish (JK 206- moddasi), bezorilik (JK 277-moddasi)ni ham kiritish mumkin.
jinoyatlardan iborat o‘ziga xos tuzilishga ega barqaror aloqalar tizimidir. NOTA BENE ! Jinoyat kodeksi Maxsus qismining aynan bir moddasida, qismida, Kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish deb topiladi (JK 32-moddasi 1-qismi).
Takroran jinoyat sodir etishning bir qancha belgilari quyidagilardir: – shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq jinoyatning sodir etilishi; – jinoyatning turli vaqtlarda sodir etilishi; – aynan bir moddada, qismda, ba’zi hollarda esa, turli moddalarda nazarda tutilgan yangi jinoyatning sodir etilishi; – shaxsning sodir etilgan jinoiy qilmishlaridan birortasi uchun ham sudlanmaganligi. Jinoyat qonuni ma’nosida takroran jinoyat sodir etish (umuman, bir qancha jinoyat sodir etish singari) bir shaxs tomonidan har biri jinoiy jazoga sazovor, jinoyat bo‘lmish ijtimoiy xavfli harakatlarni kamida ikki marta sodir etishni nazarda tutadi. Jinoyat kodeksi qator dispozitsiyalarida ma’muriy preyuditsiya nazarda tutilgan hollariga qaramay, harakatlardan 353
biri o‘zida ma’muriy huquqbuzarlik, boshqasi jinoiy qilmish belgilarini aks ettiruvchi shaxs qilmishi takroran jinoyat sodir etish belgilari bo‘yicha kvalifikatsiya qilinishi yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holatdir. Masalan, «Jinoyat kodeksining 183-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka ma’muriy tartibda javobgarlikka tortilganidan keyin bir yil mobaynida monopoliyaga qarshi qonunlarni takroran buzgan shaxslar tortilishi lozim» 1
sazovor jinoyatlarning ham ma’muriy preyuditsiyasida takroran sodir etishni tan olish imkoni va zarurati sifatida qabul qilinishi mumkin emas. JK 32-moddasi 1-qismining mazmunida qonun chiqaruvchi takroran jinoyat sodir etish deganda, aybdor tomonidan ham birinchi, ham keyingi hollarda jinoyat qonuni nuqtai nazaridan jinoyat deb topiladigan harakatlarni sodir etishini nazarda tutgani shubhasizdir. «Tamom bo‘lgan jinoyat ham, jazoga sazovor bo‘lgan jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki jinoyat sodir etishga suiqasd qilish ham, shuningdek, ishtirokchilikda jinoyat sodir etish ham takroran jinoyat sodir etish deb topiladi» (JK 32-moddasi 1-qismi). Bunda shuni ham unutmaslik kerakki, «umumiy qasd bilan qamrab olingan va yagona maqsadga yo‘naltirilgan bir jinoyat tarkibini tashkil qiluvchi bir-biriga o‘xshash bir necha jinoiy qilmishlardan iborat bo‘lgan (davomli) jinoyat takroran sodir etilgan deb topilmaydi» (JK 32-moddasi 3-qismi). Xuddi shunday «vazifalarini uzoq vaqt mobaynida bajarmaslikdan iborat bo‘lib, bir jinoyatning uzluksiz tarkibini tashkil qilgan (uzoqqa cho‘zilgan) jinoyat takroran sodir etilgan deb topilmaydi» (JK 32-moddasi 4-qismi). Jinoyatlarning turli vaqtlarda sodir etilishi (ketma-ket sodir etilishi) ularning bir-biridan vaqt bo‘yicha ajratilishi, ya’ni ularning har biri keyingisidan kichik bo‘lsa-da, muayyan vaqt oralig‘i bilan ajratilishini taqozo etadi. Vaqtdagi uzilish davomli bo‘lmasligi mumkin, biroq u har doim bir jinoyatni boshqasidan ajratish imkonini berishi lozim. Biroq, bunday vaqt oralig‘i sodir etilgan jinoyatlar o‘rtasida aybdorning huquqqa 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 15 мартдаги «Савдо соҳасидаги жиноятлар ва бошқа ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида»ги 9-сонли қарори, 2- банд, 3-хатбоши // Тўплам, 1-жилд. – 51-б.
354
xilof xulqi jinoyatga qarshi yo‘naltirilganligining barqarorlik darajasi va xavfliligini aks ettiruvchi o‘zaro ichki aloqasi va bog‘liqligi yo‘qotilishiga olib kelgan holatda davomli bo‘lishi mumkin emas. Shaxs tomonidan sodir etilgan birinchi (ilgarigi) va yangi (keyingi) jinoyat o‘rtasida o‘zaro aloqa va bog‘liqlik mazkur shaxs jamiyatga qarshi (jinoiy) xulqining davom etishi sifatida qarash imkonini beruvchi takroran jinoyat sodir etishda mavjud bo‘ladi. Mazkur aloqa qayd etilishining jinoiy-huquqiy usuli bo‘lib, ilgari sodir etilgan jinoyat uchun jinoiy javobgarlikka tortish muddatlari hisoblanadi. Oqibatda, ilgarigi va keyingi sodir etilgan jinoyat o‘rtasida oldingi jinoyatning jinoiy-huquqiy oqibatlarini bekor qilmaydigan muddatlargina o‘tishi mumkin. Ilgarigi va keyingi jinoyat o‘rtasida birinchi qilmishning jinoiy-huquqiy ahamiyatini bekor qiluvchi katta vaqt davri o‘tgan bo‘lsa, jinoyatlarning bunday birikuvi, takroran jinoyat sodir etish haqida so‘z yuritish imkonini bermaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, «agar shaxs ilgari sodir etgan qilmishi uchun javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilingan bo‘lsa, jinoyat takroran sodir etilgan deb topilmaydi» (JK 32-moddasi 2-qismi). «Qasddan takroran yoki ilgari sodir etilgan jinoyat uchun sudlangandan so‘ng qasddan yangi jinoyat sodir etilishi, agar birinchi jinoyat uchun jinoiy javobgarlikka tortish muddati o‘tib ketgan, sudlanganlik belgilangan tartibda tugallangan yoki olib tashlangan yoxud shaxs muqaddam sodir etgan jinoiy xatti-harakat uchun qonunda javobgarlik bekor qilingan bo‘lsa, shuningdek, JK 65, 66, 66 1 , 68, 69, 70, 71, 76-moddalariga binoan shaxs ilgari sodir etgan jinoyati uchun jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod etilgan bo‘lsa, jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida e’tirof etilishi mumkin emas» 1 . Mohiyatan, jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etish subyektda jamiyatga qarshi qarashlar va motivlar barqarorligining guvohligi, aybdor shaxsining yuqori ijtimoiy xavfliligi ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Jinoyatlarni turli vaqtda sodir etish subyektning turli xil hayotiy vaziyatlarda bo‘lishi va 1
жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида»ги 1-сонли қарори, 10-банд // Тўплам, 2-жилд. – 228-б. 355
ijtimoiy normalar hamda jinoyat qonuniga muvofiq, xulq-atvor variantini tanlash real imkoniyatiga ega bo‘la turib, qonun bilan taqiqlangan xulq- atvorni tanlashini ko‘rsatadi. Har bir muayyan vaziyatda tegishli xulq- atvorni tanlashda shaxs huquqqa xilof variantlarni tanlar ekan, bu jamiyatga qarshi harakatlari qarashlarining barqarorligi, muayyan hayotiy pozitsiyasi uning yuqori ijtimoiy xavfliligidan dalolat beradi. Takroriylikda faqat jinoyatchi shaxsi emas, balki sodir etilgan qilmishning o‘zi ham katta ijtimoiy xavf tug‘diradi. Takroriylikni tashkil etuvchi ikkinchi va keyingi jinoyatlar katta xavf tug‘diradi, chunki jinoyat huquqi tomonidan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga, ko‘p jabrlanuvchilarga katta ziyon yetkazadi. Bu holatni inobatga olgan holda, qonun chiqaruvchi takroranlikni ko‘p jinoyatlarning kvalifikatsiya qilinuvchi belgilariga kiritgan (masalan, JK 97-moddasi 2-qismi «r» bandi, 118-moddasi 2-qismi «b» bandi, 135-moddasi 2-qismi «d» bandi va h.k.). Qoida tariqasida, takroran jinoyat sodir etish bir xil jinoyatlarni sodir etishni tashkil etadi; masalan, valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish (JK 177-moddasi) mazkur jinoyatni yana bir bor sodir etilgan holdagina takroran sodir etilgan deb topiladi yoki Jinoyat kodeksi maxsus qismi moddasining bir qismi bo‘yicha, agarda mazkur moddada mazkur jinoyatlarga jinoiy javobgarlik belgilagan bo‘lsa (masalan, JK 228-, 248-, 273-moddalari) 1 . Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan alohida hollarda, jinoyatni takroran sodir etish nafaqat bir xil, balki bir turdagi yoki turli turdagi jinoyatlarning birikuvidan tashkil topadi. Masalan, nomusga tegishdan (JK 118-moddasi) so‘ng sodir etilgan jinsiy ehtiyojni zo‘rlik ishlatib g‘ayritabiiy usulda qondirish (JK 119-moddasi) kabi bir turdagi jinoyatlarni aybdorning bu jinoyatlarning birortasi uchun ham sudlanmagan taqdirda takroran jinoyat sodir etish deb kvalifikatsiya qilish lozim. Bunga misol sifatida bir turdagi jinoyat tarkiblaridan darak beruvchi tarkiblar maxsus ko‘zda tutilgan mansabdorlik jinoyatlarini sodir etishni 1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2008 йил 15 майдаги «Бир неча жиноят содир этилганда қилмишни квалификация қилишга доир масалалар тўғрисида»ги 13-сонли қарори, 2-банд // Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Ахборотномаси, 2008 й., 3-сон. – 13-б.
356
keltirish mumkin. Masalan, JK 210-moddasi 2-qismi «a» bandi, 211- moddasi 2-qismi «a» bandi, 212-moddasi 2-qismi «a» bandi, 213-moddasi 3-qismi «a» bandi. Javobgarlik Jinoyat kodeksi maxsus qismi moddalarida alohida nazarda tutilgan va mazkur tajovuz maxsus qism turli boblariga tegishli jinoyatlarni sodir etish har xil turdagi jinoyatlarni takroran sodir etish deb topiladi. Boshqacha qilib aytganda, keyingi ijtimoiy xavfli qilmish turli xil turdosh obyektlarga tajovuz qiladi. Jinoyat kodeksida mazkur tarkiblar juda ko‘p, ularga quyidagilar kiradi: JK 104-moddasi 3-qismi «b» bandi, 105-moddasi 2-qismi «k» bandi JK 97-moddasi bilan birgalikda; JK 128- moddasi 2-qismi «b» bandi JK 118- va 119-moddalari bilan birgalikda; JK 131-moddasi 4-qismi «b» bandi JK 135- va 137-moddalari bilan birgalikda va boshqalar. Shaxsning sodir etgan jinoyatlardan birortasi uchun ham sudlanganlik faktining yo‘qligi – takroran jinoyat sodir etishni jinoyatlar retsidividan farqlashga imkon beruvchi asosiy belgilardan biridir. Mazkur belgining mazmuni shundan iboratki, takroran jinoyat sodir etishni tashkil qiluvchi har bir jinoyat jinoiy-huquqiy oqibatga ega bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, jinoyatni takroran sodir etish faqatgina aybdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmagan yoki Jinoyat kodeksi umumiy qismi XII bobi qoidalari asosida jinoiy javobgarlikdan ozod etilgan yoxud Jinoyat kodeksi umumiy qismi XIII bobida nazarda tutilgan holatlar asosida jazodan ozod etilgan hollardagina mavjud bo‘ladi. Sudlanganlik kabi jinoiy-huquqiy oqibat (uning aybdor shaxsdan olib tashlanmagan yoki o‘chmaganligi hollarida) faqat retsidivga, tabiiyki, bir qancha jinoyat sodir etishning mazkur shakliga tegishli shartlar mavjud bo‘lsa, tegishli bo‘ladi. Jinoyatni takroran sodir etish belgisi ko‘pgina moddalarda ijtimoiy xavfli qilmishning kvalifikatsiya belgisi bo‘lganligi sababli shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyatlar mazkur holda Jinoyat kodeksi moddasining takroran jinoyatni sodir etish uchun jazoni nazarda tutuvchi tegishli qismi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi. Muayyan jinoyat tarkibi konstruksiyasida mazkur baholovchi belgi nazarda tutilmagan bo‘lsa, qilmish sud tomonidan JK 56-moddasi 1-qismi «n» bandi asosida jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida hisobga olinadi. 357
Takroran jinoyatni sodir etish belgilari tugallangan va tugallanmagan jinoyatlarga ham, shuningdek, ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlarga ham tegishlidir. Qonunning mazkur qoidalaridan, tugallanmagan va ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlar jinoiy jazoga sazovor xulq-atvor deb topilar ekan, tegishli ravishda takroran jinoyatni sodir etish belgilari mavjudligida shaxs, Jinoyat kodeksining Maxsus qismi tegishli moddalari bo‘yicha Umumiy qism 25-moddasi (Tayyorgarlik yoki suiqasd) tegishli qismiga va takroran jinoyat sodir etish kvalifikatsiyasini nazarda tutuvchi Maxsus qism moddasi muayyan bandi va qismiga havola qilinib javobgarlikka tortiladi. Ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlarga ham kvalifikatsiya qoidalari aybdorning roli va ishtirokchilik shakli ko‘rsatilgan holda qo‘llaniladi. Yuridik adabiyotda takroran jinoyatni sodir etishning ikki turi belgilangan: umumiy va maxsus. Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|