Ўзбекистон республикaси олий тaълим, фан ва инновациялар вaзирлиги

ANTIKOAGULYANT FAOLLIKKA EGA BIOFAOL TABIIY 
BIRIKMALAR VA ULARNING TROMBOTIK KASALLIKLARNI 
DAVOLASHDAGI POTENTSIAL ROLI 
Quvondiqova Y.R., Mamatova Z.A. 
M.Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti 
[e-mail]
  
Tabiiy antikoagulyant moddalarni ikkilamchi biofaol metabolitlarga boy 
o'simliklardan olish mumkin, ular antikoagulyant va antitromboz xususiyatlarga 
ega bo'lishdan tashqari samarali antioksidantlar hamdir. Bundan tashqari, ular 
hozirda klinik amaliyotda qo'llaniladigan antikoagulyantlar bilan birgalikda 
ularning samaradorligini oshirish va trombotik kasalliklarni davolashda 
asoratlarni kamaytirish uchun 
qo’llanilmoqda.
Kalit so'zlar: biofaol tabiiy birikmal
ar, antikoagulyant, antitrombositar, 
gemostaz, trombotik buzilishlar. 
Fiziologik sharoitda qon tomirlaridagi qonning suyuqligini ushlab 
turilishi va shikastlangan tomirlardan qon ketishining oldini olish uchun 
tromblarning shakllanishi gemostaz deb nomlanadigan murakkab biologik 
jarayondir. Gemostatik jarayon prokoagulyant va antikoagulyant omillar 
o'rtasidagi muvozanat bilan boshqariladi. Genetik yoki orttirilgan sharoitlar 
tufayli bu muvozanatning o'zgarishi tromb hosil bo'lish tendentsiyasining 
kuchayishi bilan yakunlangan gipertromboz holatini keltirib chiqarishi 
mumkin. Giperkoagulyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan omillar 
Virxov tomonidan tavsiflangan, ya'ni qon tomir devorining endotelial 
shikastlanishi, qon oqimi tezligining pasayishi va qon tarkibining o'zgarishiga 
bog’liq jarayondir. Tomir devorining shikastlanishi va yallig'lanishi endoteliy 
shikastlanishining sabablari bo'lishi mumkin; bemorlarning immobilizatsiyasi 
qon oqimi tezligini kamaytirishi mumkin; shuningdek, genetic hamda orttirilgan 
sharoitlar qon tarkibining o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Venoz tromboliyasi 
(VTE), chuqur tomir trombozi (CHTT) va o'pka emboliyasi (O’E) butun dunyo 
bo'ylab 
yuqori 
kasallanish 
va 
o'limga 
olib 
keladigan 
kasalliklar 
hisoblanadi. VTE ni klinik davolash odatda tizimli antikoagulyantlar yordamida 
amalga oshiriladi va so'nggi yillarda past molekulyar og'irlikdagi geparin va 
vitamin K antagonistlarini (VKA) teri ostiga yuborish orqali uni davolashda 

---

115 
sezilarli yutuqlarga erishildi. 
Geparin va VKA terapiyasi nisbatan afzalliklariga qaramay, yangi 
antikoagulyant dorilarni tadqiq qilish bemorlar uchun kasallikning asoratlarni 
oldini olishda muhim ahamiyatga ega. 
O’simliklar orasida sarimsoq - Allium sativum va Allium ursinum 
(Amaryllidaceae) ko'p yillik gulli o'simlik bo'lib, vatani O'rta yer dengizi 
mintaqasidir. Bu ming yillar davomida ovqat tayyorlashda ham, dsvolash
maqsadlarida ham ishlatilinib kelayotgan 
mashhur ziravordir. Sarimsoq (Allium 
sativum ) kabi Allium turiga mansub o'simliklar qon bosimini pasaytirish, 
xolesterin 
va 
triglitseridlar 
miqdorini 
pasaytirish, 
antikoagulyantlar, 
trombotsitlar ingibitorlari va tromboitik agentlar ta’sirini kuchaytirishi, bu bilan 
qon 
ketish 
xavfini 
oshirishi 
mumkin. 
Ayrim 
tadqiqotlarda 
uning 
antitrombotsitar ta’sirga ega ekanligi va fibrinolizni kuchaytirishi mumkinligi, 
trombotsitlar agregatsiyasini susaytirish va prothrombin hosil bo’lish vaqtini 
uzaytirish kabi bir qator ta'sirlari ko'rsatilgan Sarimsoqning biofaol kimyoviy 
tarkibiy qismlariga alliin, allitsin, ajoen, allil propil disulfid, dialil trisulfid 
(DATS), S-allilsistein (SAC), vinilditiinlar, S-alilmerkaptotsistein kabi 
oltingugurtli 
birikmalar; alliinaza, 
peroksidaza, 
tirozinaza 
kabi 
fermentlar; aminokislotalar (arginin va boshqalar) va ularning glikozidlari; va 
ba'zi minerallar kiradi.
Beretta va boshqalar tomonidan e'lon qilingan ma’lumotlarda sarimsoq 
ekstraktida mavjud bo'lgan organosulfur va fenolik birikmalar trombotsitlar 
agregatsiyasini susaytirishi va antioksidant xususiyatlarida turli darajada 
ishtirok etishi ko’rsatilgan. Organosulfur trombotsitlar agregatsiyasini 
susaytirishda ishtirok etsa, fenol moddalar antioksidant faollik ko’rsatishda rol 
o’ynaydi. Xususan, sarimsoq ekstrakti trombotsitlar agregatsiyasini 5 dan 15-
50 mkl gacha dozada, Allium ekstrakti esa 200-300 ml dozada susaytirishi 
aniqlangan. 
Ushbu sharhning maqsadi gemostaz va trombotik kasalliklarning umumiy 
ko'rinishini, shuningdek asosiy va ikkilamchi gemostazga to’sqinlik qiladigan 
dunyoda tarqalgan asosiy o'simliklarning tavsifini taqdim etish va ularning faol 
tarkibiy qismlari va ularning potentsialini baholashning mumkin bo'lgan 
mexanizmlari haqida ma’lumot berishdir.