Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

С.И.Вавилов (1851-1951)нинг тажрибаларида кўрсатилганидек, кишининг 
кўзлари тўр пардаги бор йўғи 28 квант атрофида нур тушган тақдирда ҳам 
ѐруқликни кўра олади. Тим қоронғуликда 27 километр масофада ѐниб турган 
шамни кўриш қобилиятига эгамиз. Айни пайтда баданимизга бирор нарса 
текканини сезишимиз учун кўриш ва ешитиш сезгилари ҳосил бўлишига 
сарфланганига нисбатан, 100-10000000 баровар зид қувват талаб қилинади. 
Анализаторнинг мутлақ сезувчанлиги сезгининг фақат қуйи эмас, балки 
юқори чэгараси билан кифояланади. Сезгининг мутлақо юқори сезувчанлиги 
деб қўзғатувчининг куч билан таъсир қилишига айтилади. Бунда таъсир 
кўрсатаѐтган қўзғатувчига айнан ўхшайдиган сезги ҳосил бўлади. Бизнинг 
ресепторларимизга таъсир қилаѐтган қўзғатувчилар кучининг яна ҳам ошиши 
оғриқ сезгисини ҳосил қилади.
Сезги аъзолари ѐрдамида у ѐки бу қўзғатувчининг фақат бор ѐ йўқлигини 
қайд етмасдан, балки қўзғатувчиларнинг кучига ва сифатига қараб фарқлай 
олишимиз мумкин. Сезгилар ўртасидаги биланар-билинмас фарқни ҳосил 
қилувчи иккита қўзғатувчи ўртасида мавжуд бўлган минимал фарқ ажратиш 
чэгараси ѐки айирма чэгараси деб аталади.
Немис физиологи Е.Вебер (1795-1878) кишининг ўнг ва чап қўлларида 
кўтариб турган иккита нарсанинг қайси бири оғирроқ эканлигини аниқлай 
билиш қобилиятини текширар экан, фарқ ажратиш сезгирлиги мутлоқ эмас, 
балки нисбийлигини қайд етган еди. Бундан қўшимча қўзғатувчининг асосий 
қўзғатувчига нисбатан доимий ўлчам бўлиши керак, деган маъно келиб чиқади. 
Жумладан, қўлда 100 грамм оғирликдаги юк турган бўлса юкнинг билинар-
билинмас оғирлигини пайқаш учун оғирлик 3.4 грамм атрофида оширилиши 
керак. Юкнинг оғирлиги 1000 грамм бўлган тақдирда эса сезги ҳосил қилишида 
салгина фарқ сезиши учун оғирлик 33.3 грамм чамаси оширилиши керак. 
Шундай қилиб, илк қўзғатувчининг ўлчами қанчалик катта бўлса, унга 
қўшимча ҳам шунчалик катта бўлиши лозим. 
Фарқланишнинг бошланиши мазкур анализатор учун доимий бўлган 
нисбий ўлчаш билан белгиланади. Кўриш анализатори учун бу нисбат 
тахминан 
100
1
ни, ешитиш анализатори учун 
10
1
ни, тактил анализатори учун, 
30
1
ни ташкил этади. Бу ҳолатни тажриба йўли билан текшириш унинг фақат 
ўртача кучга эга бўлган қўзғатувчилар учун уриниш эканлигини кўрсатади.
Немис физиги Г.Фехнер (1801-1887) Вебер ўтказган тажрибаларда 
олинган маълумотларга асосланиб, сезгиларнинг жадаллиги қўзғатувчининг 
кучига боғлиқлигини қуйидагича шаклида ифодаланган еди. 
С = КЛг ж +C 
Бунда С - сезгининг жадаллигини, ж - қўзғатувчининг кучини, К ва C 
константлар ўзгармас, доимийлиги ва миқдорларни билдиради. Асосий