Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

 
Хориж психологиясида ўқиш мотивларининг назарий таҳлили 
Ўқиш, ўқув фаолияти мотивлари ҳақидаги чет ел олимларининг 
асарларида илгари сурилган ғояларини таҳлил қилар эканмиз, қуйидагиларга 
эътиборни қаратиш жоиздир. Жумладан, немис олими З.Фрейд ва 
У.Макдаугалл 
мотивасион 
омил 
сифатида 
ҳайвонлардаги 
органик 
эҳтиѐжларни, яъни инстинктни одамларга нисбатан қўллай бошлашди ва инсон 

---

289 
феъл-атворига бўлган қарашлар ичида биринчи назария сифатида майдонга 
чиқди.
Булардан ташқари ХХ аср бошларида яна икки янги йўналиш пайдо 
бўлади, бу мотивациянинг хулқ назарияси ва олий асаб фаолияти назариясидир.
Инсон хулқи аффектив когнитив детерминасияси муаммосини таҳлил 
қила туриб, когнитив психологиянинг бошқа вакили Х.Хекхаузен шундай 
хулосага келади-ки, фаолият детерминасияси когнитив (билиш) ва аффектив 
жиҳатлари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ экан, улардан қайси бири 
рағбатлантирувчи куч эканлиги ҳақидаги савол ўз маъносини йўқотмади.
Таълим-тарбия жараѐнида ўқиш мотивациясининг ўрни бутун дунѐ 
олимлари томонидан тан олинган ва ҳар томонлама ўрганилган. Ўқув 
самарадорлигини оширишда ўқув мотивациясининг ролини чет ел олимлари ўз 
тадқиқотларида тадқиқ қилдилар. Шу нуқтаи назардан туриб, қўзғатувчилардан 
ташқарида содир бўладиган хатти-ҳаракатларни тушунтириш бўйича бир талай 
моделлар ишлаб чиқилган бўлиб, уларни кўриб чиқиш ички мотивациянинг 
механизмларини таҳлил қилишда қўл келади. Шундай моделлардан бирини 
Олпорт таклиф қилади. Олпорт ички мотивация билан боғлиқ бўлган учта 
мотивасион тушунчаларни таҳлил қилади: функсионал автономия, йетарли 
даражадаги ҳаракат ва "Мен"нинг жалб қилинганлиги. У функсионал 
автономия тамойилини фаолият даставвал бошқа сабаб бўйича пайдо бўлиши 
мумкин бўлган ҳолда, ўзи учун мақсадга айланиши ҳолатини тушунтириш учун 
киритади.