Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал – хоразмий номидаги урганч давлат университети

1.4.1. Ёш спортчиларда чидамлиликни ривожлантириш

Муаллиф (34) тренировкада умумий чидамлиликни ривожлантириш учун қўлланадиган усуллар ва услублари, шунингдек бир гуруҳ мураббийлар томонидан ўтказилган тажриба ҳамда унинг натижаларини таърифлаб берган.

Муаллиф (60) таъкидлашича, аэроб хусусиятдаги ишга бўлган чидамлилик даражаси орқали, масофали ва ўзгарувчан услубларнинг тегишли режимларини қўллаш ёрдамида ошириш мумкин. Оралиқли асосий услуб шу нарсани ташкил қиладики, нисбатан юкламали иш бажарилгандан сўнг дам олиш оралиқлари вақтида юрак уриш ҳажми энг катта кўрсаткичларга етади.
Ёш спортчиларнинг аэроб имкониятларини ошириш учун муваффақиятли қўлланиладиган тренировка усулларидан бири – бу масофали усулдир. Масофали услубда юрак қисқариш тезлиги 140 марта/дақиқа дан 170 марта/дақиқа гача бўлиб, юракнинг функционал имкониятларини ошириш, капилярлар сиғимини кенгайтириш, ҳамда кислород истеъмол қилиш билан боғлиқ бўлган жараёнлар имкониятларини ошириш учун самарали ҳисобланади.
Аэроб хусусиятдаги ишда ўзгарувчан тезлик билан ишлаш кенг қўлланилади. Бунда нисбатан юқори ва нисбатан паст тезлик билан югуриб ўтиладиган бўлакларни ўзгартириб туриш, бўлаклар шиддатини юрак-қон томир уришини 160-170 гача оширишни ҳамда охирида, «кам шиддатли бўлакда ЮҚТ 140-145 гача камайтиришини назарда тутади» (60).
Машқлар давомида ЮҚТ 130-150 марта/дақиқа атрофида бўлади. Иш кислород режими бўйича шиддатли турғун шароитларда кечади ва самарадорликни пасайтирмасдан бажарилиши мумкин.
Асосан паст суръатда тўлиқ координацияли ҳаракатлар билан сузиш қўлланилади. Муаллиф (50) таъкидлашича умумий чидамлилик қуйидаги услублар билан ривожлантирилади: равон ёки масофали услуб. Спортчи 20 дақиқа ичида бир текис (равон) режимда томир уруши 150-160 марта/дақиқа атрофида бўлади. Қуруқликда 20 дақиқадан 70 дақиқагача давом этадиган кросс югуриши, югуриш ёки эшкак эшиш (3 соатгача) қўлланилганда иш шиддатига кўра томир уриш тезлиги 165-180 марта/дақиқа гача ошади. Бундай иш режими умумий чидамлиликни ошириш учун самарали ҳисобланади. Иш давомийлиги 45-90 сония атрофида, яъни 50-100 м белгиланади. Дам олиш оралиғи шундай белгиланадики, пауза охирида томир уриши 100-120 марта/дақиқа гача пасайиши лозим. Масофалар ўртасида дам олиш суст (масофали услуб) ёки фаол (ўзгарувчан услуб) бўлиши мумкин.
Муаллифлар (50, 56) тайёргарлик даврида умумий чидамлиликни оширишга катта эътибор берганлар. Ёш спортчилар тренировкасининг тайёргарлик даврида паст ва ўртача шиддатли машқларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Уларнинг ҳажми сузиш ёки югуришдан умумий ҳажмидаги 65% ни ташкил этиши лозим. Бу умумий чидамлилик ва бошқа жисмоний сифатларнинг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади ҳамда шу орқали турли масофаларда спорт натижаларининг яхшиланишига қулай шароит яратиб беради. Бу даврда узоқ масофаларга турли усулларда югуриш учун алоҳида ўрин ажратилади. Нисбатан катта бўлмаган шиддатда узоқ ишлаш умумий чидамлиликни ривожланишини юқори даражага кўтаради ва кейинчалик юқори шиддатда бажариладиган югуришларни оғриқсиз енгил ўтишга имкон беради.
14-15 ёшдаги спортчилар тренировкасида стайерлик машқларининг умумий ҳажмдан 65 % гача оширилиши саломатликка салбий таъсир кўрсатмайди, функционал имкониятларни оширишга ёрдам беради, асосий жисмоний сифатларнинг ривожланиш даражасига ижобий таъсир этади (41).
Ёш спортчилар умумий чидамлиликни тарбиялашда сузиш тайёргарлигини асосий услубларининг (равон, ўзгарувчан, оралиқли, такрорий) салбий нисбати муҳим аҳамиятга эга.
Муаллиф (12) ҳисоблашича, умумий чидамлиликни оширишнинг асосий шарти - бу паст ва катта шиддатдаги ишга мувофиқ келадиган режимда тренировка юкламаларини узоқ вақт бажаришдир. Тренировка юкламасини ҳажми катта бўлиши керак, чунки умумий чидамлиликнинг асосий таркиби узоқ вақт кўрсатишни тақозо этади. Бунинг маъноси шундаки, умумий чидамлиликни ривожлантиришга қаратилган тренировка қилишда шиддат қисқа муддатга критик чегарадан чиқиши зарур, бироқ ҳар бир тренировка серияси ёки машғулоти катта кислород қарзини чиқармаслиги лозим. Ушбу асосий тамойилларига мувофиқ умумий чидамлиликни ривожлантиришга қаратилган тренировкада равон ва ўзгарувчан услублар қўлланиши мумкин.
Муаллиф (9) умумий чидамлиликни ривожлантиришга қаратилган тренировкаларда равон ва ўзгарувчан услубларни қўллашни тавсия этади. Равон (бир текис) тренировка услуби 1500 м ва ундан катта масофаларга томир уриши 140 дан 150 гача бўлганда узоқ давом этадиган узлуксиз сузишни назарда тутади (масалан, 1 марта 500 м, 2-3 марта 300 м).
Тайёргарлик даврининг биринчи босҳичида «Фартлек» анча катта бўлакларни ўтишни ўз ичига олади (ЮҚТЎ- 150 дан 170 гача). Мусобақа даврига яқин ўтиладиган бўлаклар анча қисқаради, тезлик ошади, томир уриши 170-180 марта/дақиқа гача етади.
Шиддатли тренировка қуйидагича тавсифланади: иш «парцияларининг» шиддати томир уришини 160-180гача олиб келиши лозим. Дам олиш фаол ёки суст бўлади. Уларнинг давомийлиги 15 сониядан 45 сониягача, такрорлаш сони –10 дан 30 мартагача.
Муаллиф (61) таъкидлашишича, тренировкасида аэроб имкониятларни ошириш учун оралиқни ва масофали услублар кенг қўлланилади.
Аэроб имкониятларни ошириш мақсадида оралиқли услубни қўллай туриб, физиологик ёндошишга асосланган тамойилларга амал қилиш зарур.

1. 
   «Тегирмон» машқини ўтиш давомийлиги 1-2 дақиқадан ошмаслиги лозим.
   
2. 
   Тренировка жараёни узунлигига қараб дам олиш оралиқлари давомийлиги 40-90 сония атрофида бўлади.
   
3. 
   Машқларни бажаришда иш шиддатини аниқлаётиб юрак-томирини юриши тезлигини ҳисобга олиш лозим.(170-180 марта/дақиқа иш охирида, 120-130 марта/дақиқа фаза якунида)
   

Масофалар тренировкада қўйидаги асосий ҳолатларни ҳисобга олиш зарур. Иш шиддати уриш ҳажмининг ва кислород қабул қилиш даражасининг юқори ўлчамини таъминлаши лозим.
10 дақиқадан 90 дақиқагача бўлган иш бундай шароитларга жавоб беради. Курашда бу тез якунланадиган сапринг бўлиб, у томир уриши 145-175 марта/дақиқа атрофида бўлади.
Ушбу услублардан ташқари, аэроб ҳусусиятдаги ишда чидамлиликни ривожлантириш учун ўзгарувчан тезликдаги масофали югуриш кенг қўлланилади. Бунда нисбатан юқори ва нисбатан паст тезликда югуриб ўтиладиган бўлакларнинг алмашинуви «шиддатли» бўлак охирида юрак қисқариши тезлигини 140 марта/дақиқа гача оширишни талаб этади.
Юқорида билдирилган фикрлардан келиб чиқиб, шундай хулоса қилиш мумкинки ҳамма муаллифлар бир фикрга келиб, умумий чидамлиликни равон ва оралиқни услублар ёрдамида ривожлантириш зарурлигини таъкидлайдилар. Бироқ мазкур услубларнинг макроциклда қай тарзда уйғунлашишига бефарқ қараб бўлмайди. Уларнинг қуйидагича уйғунлашуви самарали ҳисобланади, яъни бунда турли услублар доирасида бажариладиган машқлар нисбати ўлчанади: аввал (тайёргарлик даврининг биринчи қисмида) ишнинг умумий ҳажми бир текис (равон) асосида, кейинчалик эса тайёргарлик даврининг охирида ва мусобақа даврининг бошида оралиқли услубида бажарилади. Бундай нисбат аэроб имкониятларнинг ҳар томонлама ривожланишига ёрдам беради, бошқа сифатлари ва қобилиятларини ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатади.
Машғулот жараёнида қўйидаги асосий услублар: равон, ўзгарувчан, оралиқли, такрорий мусобақа услублари қўлланилади. Улар бир-биридан спаррингни тез ва узоқ давом этиши, тезлик билан машқларни бажариш, машқни бажаришлар сони ва дам олиш ҳусусиятига қараб ажралиб туради. Юклама ўлчамлари ўзгартирилганда тренировка асосан тезлик, умумий чидамлилик ёки махсус чидамлиликни тарбиялашга қаратилган йўналишга эга бўлади (9).
Ўзгарувчан услуб турли шиддатдаги юкламаларнинг алмашиб туришидан иборат. Спортчи юқори тезликда машқ бўлагини (масалан, 1 минут ташлаб отишлар) анча паст давом эттиради. Юқори тезликда ва ҳотиржам бажариладиган машқлар нисбати спортчи тайёргарлигига боғлиқ. Юқори шиддат билан бажариладиган машқлар ўртача тезликда бажариладиган машқлар нисбатига умумий чидамлиликни оширишига, анча тез-махсус чидамлиликни тарбиялашга ёрдам беради (75).
Оралиқли тренировкада иккита йўналишга ажратилади – умумий ва махсус чидамлиликни ривожлантириш.
Шундай қилиб юқорида баён қилинганларга хулоса тариқасида айтиш мумкинки, умумий чидамлиликни тарбиялаш учун спорт тренировкасининг комплекс услубларидан фойдаланиш ҳамда чидамлиликни ривожлантириш мақсадида спарринг ва машқлар бажариш тезлиги тайёргарлик даражасига мувофиқ ҳолда воситаларни танлаш зарур.