Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

2-§. Фонетик бирликларнинг турлари

Тилнинг барча фонетик бирликлари – иборалар (фраза), тактлар, фонетик сўзлар, бўғинлар, товушлар миқдорий муносабатлар билан ўзаро боғланган.

Фраза энг катта фонетик бирлик бўлиб, маъно жиҳатдан тўлиқ бўлган, махсус интонация билан бирлаштирилган ва бошқа шунга ўхшаш бирликлардан пауза билан ажратилган бирликдир. Ибора ҳар доим ҳам гап билан мос келавермайди (гап бир неча иборадан, ибора эса бир неча гапдан иборат бўлиши мумкин). Aммо ибора жумла билан мос тушса ҳам, худди шу ҳодиса ҳар хил нуқтаи назардан кўриб чиқилади. Фонетикада интонация, пауза ва бошқаларга эътибор берилади.
Интонация (оҳанг) – товуш баландлиги, нутқ ритми (кучли ва кучсиз, узун ва қисқа бўғинлар нисбати), нутқ тезлиги (тезлаштириш ва)даги кетма-кет ўзгаришларда намоён бўладиган, унинг семантик ва ҳиссий-иродавий томонларини акс эттирувчи товушли нутқни ташкил қилиш воситаларининг тўплами, нутқнинг боришидаги секинлашуви), товуш кучи (нутқ интенсивлиги), фразема ичидаги паузалар, гапнинг умумий тембри. Интонация ёрдамида нутқ синтагмаларга бўлинади.
Синтагма икки ёки ундан ортиқ фонетик сўз бирикмасидан иборат. Масалан: Эртага, кечқурун кўришгунча. Эртага кечқурун, кўришгунча. Бу гапларда синтагмалар пауза билан ажратилади. Таъкидлаш жоизки, “синтагма” атамаси олимлар томонидан турлича тушунилади. Aкадемик В.В.Виноградов, хусусан, синтагмани нутқий тактикадан гап таркибидан ажратилган интонацион шаклланган семантик-синтактик нутқ бирлиги сифатида ажратади.
Нутқ такти – бу битта урғу билан бирлаштирилган, паузалар билан чекланган ва тўлиқсизлик интонацияси билан тавсифланган иборанинг бир қисми (охиргисидан ташқари). Масалан: Баҳайбат самолёт / пахтазор устидан / қанотини пастлаб / учиб ўтди.
Фонетик сўз – нутқ тактнининг бир қисми (агар ибора тактларга бўлинган бўлса) ёки битта урғу билан бирлаштирилган ибора. Ушбу атаманинг лексик ва грамматик тушунчасида фонетик сўз сўз билан мос келиши мумкин. Бир иборада қанча урғу бўлса, шунча фонетик сўз бор, яъни. кўпинча муҳим сўзлар алоҳида сатрларда таъкидланади. Баъзи сўзлар урғуланмаганлиги сабабли, лексик сўзларга қараганда кўпинча фонетик сўзлар камроқ бўлади. Қоида тариқасида, нутқнинг хизмат қисмлари урғусиз, аммо муҳим сўзлар ҳам урғусиз ҳолатда бўлиши мумкин: Урғуга эга бўлмаган ва бошқаларга сўзга битишмайдиган сўзлар клитиклар дейилади. Урғули сўзга нисбатан қайси ўринни эгаллашига қараб, проклитика ва энклитика фарқланади. Проклитикалар – ўзлари қўшилган урғули олдида турадиган урғусиз сўзлар; Энклитика – улар қўшилган зарбдан кейин турадиган урғусиз сўзлар. Расмий сўзлар одатда проклитика ва энклитика ролини ўйнайди, бироқ муҳим сўз олд қўшимча ёки заррача қабул қилганда ҳам энклитик бўлиши мумкин.