Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон давлат университети Хорижий тиллар факультети

Бадиий услуб
Бадиий услубда интонациянинг эмоционал ўрни ортади, бу орқали интелектуал, ихтиёрий ва эмоционал мақсадларда фойдаланилган интонацион бирликлар тенг тақсимга эга бўлади. Гапирувчининг мақсади тингловчи миясида тўсатдан пайдо бўладиган, унинг хоҳиши ва ҳиссиётини уйғотишдан иборатдир. Бадиий услуб махсус тайёргарлик орқали қўлга киритилади ва мисол учун саҳнада, синф билан ишлаганда, кўпчиликка мурожаат қилинганда ва бирор ҳикояни баланд овозда ўқилганда фойдаланилади.
Ораторлик атамаси кўплаб лингвистик фаолиятларда қўлланилади.Биз буларнинг барчасига тўхталиб ўтмаймиз, балки,ёзма адабий матнни оғзаки ифодалашнинг иккита турини кўриб чиқамиз, яъни:тавсифловчи матнни овоз чиқариб ўқиш(авторнинг нутқи)ва авторнинг асл суҳбатдаги нутқи (шахс нутқи).
Тасвирловчи матнни ўқиш оҳангги илмий матнни ўқиш оҳангги билан кўплаб умумий хусусиятларга эга. Иккала услубда ҳам бир хил қатъий интонация воситасидан фойдаланилади. Лекин уларнинг кетма-кетлиги ҳар хил бўлади. Бироқ гетерогенегик кўтарилишнинг кетма-кетлиги илмий матнларни ўқиганда кўпроқ учраши мумкин. Шуниси қизиқарлики, тез кўтарилиш изоҳли матнларда учрамайди, бу фақат илмий матнга хос. Тугал интонацион гуруҳида ядро тон умуман олганда пасаяди, камдан-кам холларда юқорига кўтарилади. Бунинг сабаби илмий ва тавсифловчи матнда ҳам дарак гап ифодаланади ва пасаювчи оҳангни тақозо этади. Тугал бўлмаган интонация гуруҳидаги асосий ядро оҳанглар паст пасаювчи, юқори пасаювчи ва пасаювчи-кўтарилувчилардир. Жарангдорлик оддий ифодаланган матнларга хос, мураккаб жарангдорлик эса кўпроқ илмий матнларга хосдир. Тавсифловчи матнни ўқишдаги нутқ тезлиги бир мунча секин ва натижада ритмда белгили хилма-хилликлар йўқ. Тўхталишлар узунлиги турлича бўлиши мумкин, аммо илмий матнни ўқишдаги фарқ каби узун тўхталишлар одатийдир. Драма, роман ёки ҳикоядаги образлар нутқини акс эттирувчи диалогик матнни баланд овозда ўқиш, шуни таъкидлаш жоизки, муаллиф нутқи (монолог)ни акс эттирувчи тасвирловчи матндаги интонация тарзидан фарқ қилади.
Диалогик матнни ўқишдаги етарли интонация фаол суҳбатни эсда қоларли қилади, аммо улар ўртасида бирга бир алоқа йўқ. Бу тирик инсоннинг табиий нутқи (табиий нутқ)да эшитиладиган интонацияси каби оддий ва соф эмасдир. Диалог матнида ишлатилишдан олдин фаол суҳбат интонацияси қандайдир қайта шаклга айлантирилади, айтиш мумкинки, образларнинг нутқини акс эттирувчи интонация доимо ясалади. Сўзлашув интонациясининг услубияти фақатгина фаол суҳбатда эшитиладиган кўпгина ажойиб элементларни назарда тутади. Масалан, актёр саҳнада ролга кириши мумкин бўлган “Ирланд акценти” одатда услубиятдир.