Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Шарқ мутафаккирларининг илмий меросида таълим–тарбия масалалари муҳим ўринни эгаллайди. Айниқса улар оила ва оилада фарзанд тарбиясига катта эътибор.
Шунингдек, шарқда шундай диний–тасаввуфий асарлар ҳам мавжудки, уларда болаларни маънавий–аҳлоқий тарбиялаш масалалари илгари сурилган бўлиб, улар маънавиятимиз тарихида муносиб ўринни эгаллаганлар.
Имом ал-Бухорий (810-870) бир ўринда ота–она фарзандига зулм қилса ҳам фарзандлари уларга яхшилик қилаверишлари керак, деб таъкидласа, бошқа бир ўринда “Қайси бир мусулмон фарзанд савоб умиди билан эрталаб ота–онасини зиёрат қилса, Оллоҳ таоло унга жаннатнинг иккита эшигини очади. Оила ва оилада бола тарбияси жуда муҳим. Фарзандларингизни иззат–икром қилиш билан бирга аҳлоқ-одобини яхшилангиз. Болаларингизни сузишга ва ўқ отишга ўргатинглар, қиз фарзандларингиз уйда тикиш, бичиш ишлари билан шуғуллангани яхши.
Агар ота–она бирданига чақириб қолишса, аввал онага жавоб қил, Ота–онаси қарғаганни тангри қарғайди. Кимнинг гўдаги ёш бўлса, уни гўдакларча қилиқ қилиб эркалатсин. Ҳеч бир ота–она ўз фарзандига ҳулқу–одобдан буюкроқ мерос бера олмайди”, деган фикрларни илгари сурган.
Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизийнинг (824-892) оила ва оилада бола тарбияси ўртасидаги “Ота-она ва фарзанд бурчи”, “Ота-онани, оилани ва қариндошларни ҳурматлаш” ва ҳоказо каби нодир ҳадислари бизгача етиб келган. Ат-Термизий ҳам “Фарзандларингизни иззат-икром қилиш билан бирга ахлоқ-одабини ҳам яхшилангизлар, ёки, ота-оналарингизга қандай яхши муомалада бўлсангиз, фарзандларингиз ҳам сизга шундай муомалада бўлади” каби ҳадислари билан ҳадис илмининг ривожланишига жуда катта ҳисса қўшган сиймолардан бири ҳисобланади
Саййид Муҳаммад ибн Саййид Бахоуддин Нақшбандийнинг таълим–тарбия ҳақидаги фикр–мулоҳазалари ва панду–насиҳатлари ғоят қимматлидир. У баркамол инсонни тарбиялашни, дастлаб одобдан бошланишини таъкидлаб, шундай деган эди. “Адаб ҳулқини чиройли қилиш, сўз ва феълни соз қилишдир”. “Адаб сақлаш–муҳаббат самараси, яна муҳаббат дарахтининг уруғи ҳамдир”. Агар адабдан озгина нуқсонга йўл қўйсанг ҳам, нимаики қилмагин, беадаблик кўринади. Одам ўзини бир хил сифат ва кўринишда олиб юриши лозим, токи одамларда унга тасарруф (таъсир қилиш) таъмаси пайдо бўлмаган бўлсин. Нақшбандий дўстлик ва ўртоқликка катта эътибор берган ва агар дўст айбига боқсангиз, дўстсиз қоласиз, ҳеч ким дунёда беайб эмас, деган пурҳикмат сатрларни қолдириб кетган.
Шарқ мутафаккирлари ўз замонасидаёқ оилада бола тарбиясининг ижтимоий вазият билан боғлиқ эканлигини, бу вазиятни ўзгартирилиши унинг тарбиясига таъсир қилиши табиийдир, -деган хулосага келишган.
Марказий Осиёда тасаввуф таълимотида оила ва оилада бола тарбиясига тегишли тушунчалар ҳамда қарашлари билан Ал-Хоразмий, Абу-Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Хожа Аҳмад Яссавий, Кайковус, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Имом ат-Термизий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Амир Темур ва бошқа йирик сиймолар ривожлантирди. Булар жумласига Юсуф Ҳос Ҳожибниг “Қутадғу билиг”, Аҳмад Югнакийнинг “Хибатул-хақойиқ”, Кайковуснинг “Қобуснома”, Шайх Саъдийнинг “Бўстон ва Гулистон”, А.Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Ҳайратул Аброр” ва “Махбубул қулуб” ва ҳоказоларнинг асарларини киритишимиз мумкин.
Абу Наср Муҳаммад Ибн Муҳаммад Ибн Узлуғ Таврхон Форобий (870-950) файласуф, тилшунос, мантиқшунос, риёзатчи ва Шарқ уйғониш даврининг донишманди–жаҳон маданиятига катта хисса қўшган мутафаккир, Ўрта Осиёлик машҳур алломадир. У ўз замонасининг етук олими бўлган. Арастудан кейин “Шарқ Арастуси” номига сазовор бўлган олим ҳисобланади.
Форобий “Ҳар бир шахс муносиб одам, унга таълим ва тарбия зарурдир. У таълим орқали назарий камолотга эришади, тарбия орқали эса, кишилар билан мулоқотнинг қадр-қимматини ва амалий фаолиятни ўрганади”, деган. Форобий болаларнинг феъл–атворига қараб тарбия жараёнида “қаттиқ” ёки “юмшоқ” усуллардан фойдаланиш керак, деб ҳисоблаган.
Форобийнинг таълим–тарбия хақидаги ғоялари аввало Оллоҳни билишга, инсоният яратган илмий билимларни ўзлаштиришга қаратилган. У таълим–тарбиянинг восита ва усулларини асослаб берган.
Абу Райҳон Муҳаммад бин Аҳмад Ал-Берунийнинг (973-1051) оилада ота-она ва фарзанд тарбияси хусусидаги фикрлари эътиборга лойиқдир. Файласуф, олим ўзининг “Ёдгорликлар”, “Ҳиндистон”, “Минерология”, “Китоб-ас-Сайдона”, “Геодезия”, “Эътиқодлар ва динлар ҳақида” ва бошқа асарларида одоб, аҳлоқ, нафосат, меҳнат тарбияси, оила ва оилада, ота–она ва фарзанд тарбияси хусусида қимматли фикрларни билдирган. Берунийнинг оилада аҳлоқ-одоб тарбиясини амалга ошириш ва унинг услубларини такомиллаштириш соҳасидаги фикрлари жуда диққатга сазовордир.
Буюк қомусий олим сифатида Шарқ мутафаккирларининг яна бири, Абу Али Ибн Синодир (980-1037). Унинг педагогик–психологик қарашлари илмий асосда қурилган бўлиб, у боланинг феъл–атвори ва тасаввурлари тариқасида умуминсоний ғоялар қўлланилишини ишлаб чиққан ва тарбиячи, ота–оналарга уни қаттиқ тан жазосидан кўра, шахсий ибрат орқали тарбиялаш маъқуллигини кўрсатган. Мутафаккирнинг “Донишнома”, “Рисолаи ишқ”, “Уй хўжалиги”, “Тиб қонунлари” каби қатор асарлари Марказий Осиё халқларининг одоб–аҳлоқ психологияси ва соғлом турмуш тарзини барпо этишда алоҳида ўрин тутган йирик ғоявий манбалардан ҳисобланади. Ҳозирги даврда ҳам олимнинг фалсафий – психологик қарашлари ижтимоий ҳаётимизда ўз қимматини йўқотмаган. Ибн Сино болани тарбиялаш масаласига катта аҳамият бериб, “Тадбир ул манозил” асарнинг махсус бўлимини ана шу масалага бағишлаган. Китобнинг “Болани мактабда ўқитиш ва тарбиялаш” бўлимида болани мактабга жалб қилиш хақида тўхталган.
1. Агар болалар бирга ўқишса зерикмайди, уларда фанни эгаллашга қизиқиш юзага келади, бир–биридан қолмаслик учун ҳаракат, мусобақалашиш истаги ривожланади. Буларнинг ҳаммаси ўқишнинг яхшиланишига ёрдам беради.
2. Ўзаро суҳбатда болалар бир–бирига китобдан ўқиб олганларини катталардан эшитганларини ҳикоя қиладилар.
3. Болалар бирга тўпланганларида бир–бирларини ҳурмат қила бошлайдилар, дўстлашадилар, ўқув материалларини, ўзлаштиришда бир–бирларига ёрдамлашадилар, бир–бирларидан яхши одатларни ўрганадилар.
Кайковус (412-ҳижрий, 1021-1022-милодий; 475-ҳижрий, 1082-1083 йй.) ўзининг “Қобуснома” асарида оила ва фарзанд тарбияси хусусида тўхталиб, шундай дейди: “Энг биринчи галда насл–насабни тоза сақламоқ, асли қадр-қимматини билмоқ, инсон тарбиясининг гултожидир”. Ота–она хақини билмоқлик фарзандларнинг ақл юзасидан иш тутмоқларидир, деб қуйидагиларни айтади: “Ҳар фарзандки, оқила доно бўлса, ҳеч вақт ота–онанинг меҳри ҳаққини адо қилмоқдин холи бўлмағусидир. Ота–онанинг иши анга парвариш қилмоқдир ва фармони сенга яхшилик ўргатмоқдир. Эй фарзанд, шул важдан ота–онангни сағал ҳам ранжитмагил”. Мазкур фикрлар таҳлил қилинса, Кайковус айтган ҳар бир сўз замирида катта бир фалсафий, ҳаётий маъно, тарғибга боришини англаш мумкин. Кайковус ота–онани дарахтга ўхшатади. “Дарахтни ҳар қанча парвариш қилсанг, меваси шунча яхшироқ ва ширинроқ бўлур”. Ота–онага иззат ва ҳурмат куп қилсанг, уларнинг дуоси шунча тезроқ мустажоб бўлур, дейди.
Аҳмад Югнакий ўз замонасининг истеъдодли шоири, адиби, донишмандидир. У ўз асарларида Туркистон халқларига Қуръони Карим оятлари ва пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом ҳадислари асосида таълим–тарбия бериш ғоясини илгари суради.
Шунингдек, Югнакий ўзининг педагогик ва психологик қарашларида сир бой бермаслик хислатлари ҳақида ҳам фикр билдиради. Унинг фикрича, диний маънавий эътиқод пайдо бўлиши натижасида ор-номус, иффат, иззат, ҳурмат, ғазаб, ёвузлик каби ҳис–туйғулар ҳосил бўлган. Бу ҳис–туйғулар таъсирида инсонларда эзгулик билан ёвузлик хислатлари ривожланиб савоб ёки гуноҳлар содир бўлган деган фикрни билдирган.
IX асрнинг буюк мутафаккири ва шоири Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг “Қутадғу билиг” номли шоҳ асарида инсон ва унинг ҳаётига оид қарашларини баён қилади. У одамнинг Оллоҳ томонидан яратилганлигини ҳамда одамнинг дунёга келиши ва унинг келажакда қандай одам бўлиб вояга етиши ва келиб чиқишига, ҳаётда шуғулланаётган фаолиятига, атрофга нисбатан муносабатларига боғлиқлигини айтиб “Кимнинг насли отадан бошлаб тоза бўлса, ундан элга яхшилик, кўп манфаатлар келади”, деб ҳисоблайди.
XI асрда яшаб ижод этган ва бутун инсоният оламида катта обрў-эътибор қозонган тил илмининг донишманди, истеъдодли мутафаккир Маҳмуд Қошғарийнинг илмий меросисиз жаҳон илму–фани, маданияти ва маърифати тараққиётини тасаввур этиб бўлмайди. У ўзининг “Девону луғотит турк” асари панду–насиҳатларга, таълим–тарбияга, ўгит ва йўл–йўриқларга бой асар бўлиб, кишиларнинг ақл заковати билан иш қилишга, бирор касб–ҳунар билан шуғулланишларига чақиради.
Абулқосим Маҳмуд ибн Умар Замаҳшарий–забардаст ўзбек олими, арабшунос, шоир ва ёзувчи. Замаҳшарий ўзидан катталарни ҳурматлаш, болани тарбиялаш ва унда ота–онанинг вазифалари ҳақида қимматли фикрларни баён қилган. Унинг фикрича, ота–она болани хушҳулқ, одобли, меҳнатсевар, ақл-идрокли қилиб тарбияламоқчи экан, аввало уни меъёридан ортиқ эркаламаслиги, доимо назоратда тутиши керак. “Ҳайвонни қашласа шодланиб эгасин тепади, одам боласи эркаланса ота–онасини азобга қўяди”, деган фикрларни билдирган.
Абдураҳмон Жомий–болаларни тарбияси ҳақида бир қанча асарлар яратади. Бундай асарлар жумласига “Баҳористон”, “Хиродномаи Искандарий”, “Гухфатул ахрор”, “Силсилатус заҳаб” ва бошқа асарларини киритиш мумкин. Бу асарларда таълим–тарбия танлаш, яхши хислат, адаб эгаллаш борасида қатор таълимий ва услубий фикрлар баён этилади. Жомий тарбия орқали инсонни ўзгартириш, ақлий қобилиятини ўстириш мумкин, дейиши билан бирга, бола тарбияси билан жуда ҳам ёшлигидан бошлаб шуғулланиш лозим; чунки, гўдаклигида киши ҳеч қандай нуқсонсиз, яхши-ёмон одатлардан холи бўлади, дейди. Жомий,-ўзининг насл–насабини мақтаб, ота–онасининг давлатига ишониб, таралла–бедод қилиб юрган ёшларни қаттиқ танқид қилади.
Марказий Осиёда кейинги илмий-маданий тараққиёт соҳибқирон Амир Темур (1335-1405) ва темурийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида юз берди. Буюк бобокалонимиз ҳар вақт - “Инсонпарварлик ва мардликни Оллоҳ ҳам, халқ ҳам улуғлайди”, деган ҳикматли сўзини такрорлашни хуш кўрган ва ҳаётда ўзи бунга амал қилган. Шунингдек, Амир Темур одоб-ахлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида ўзи юксакликка, мукаммалликка эришган сиймолардан биридир.
Жаҳон маданияти тарихида ўчмас из қолдирган буюк мутафаккирлар орасида фахрли ўрин соҳиби, Алишер Навоий (1441-1501) ўзининг бадиий асарларида комил инсон образини яратиб, таълим–тарбия тўғрисидаги фикрларини ифодалаган бўлса, таълимий–аҳлоқий асарларида эса, комил инсонни шакллантиришнинг мазмуни, йўллари, усулларини баён этган.
Навоий ўз асарларида тасаввурларидаги бола тарбияси билан оилада ва мактабда шуғулланиб намуна услубида фойдаланишни тавсия этади. Шу билан бирга, таълим–тарбия ота–она ҳамда ўқитувчи томонидан олиб борилиши лозим, деб таъкидлайди.
Навоий болаларга жисмоний жазо бериш эмас, балки хушмуомалалик билан муомалада бўлишни тавсия этган, лекин бунда Навоий ўқитувчининг талабчан бўлишига ундагани, аммо ҳар иккаласида ҳам маълум меъёрни билиши зарурлигини уқтиргани маълумдир. Навоий тарбия ҳақида гапирар экан, “Қобилиятлини тарбия қилмаслик зулмдир ва қобилиятсизга тарбия хайф”деб таъкидлайди.
Алишер Навоий таълим–тарбия масалаларига алоҳида эътибор берар экан, тарбия жараёнларини, воситаларини ва талабларини кўрсатади. У таълимда илмийликка асосланганлик, каби талабларни асос қилиб олади.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) бола тарбияси ҳақида, у фарзанд тарбиясида қўлланилиши лозим бўлган усуллар деб:
1. Ота–онанинг фармони фарзанд учун вожиблиги.
2. Барча инсонларга яқинликни ўргатиш.
3. Ҳар бир пайтда ўзингизни ибрат айлаб кўрсатиш.
4. Мустақиллик, қатъийлик ва уддабуронлик учун болага доимий талабларни қўйиш ва унинг ижросини кузатишларини ҳисоблайди. Бобурнинг таълим–тарбиявий қарашларидаги бош масала Ватанга чексиз муҳаббатдир. Унинг шу мавзудаги шеърлари китобхонни Она Ватанни севишга, унга фидойи, содиқ бўлишга, ўз халқига хизмат қилишига чорлайди, ўқувчининг қалбида юксак инсонпарварлик туйғуларини уйғотади.
Асримизнинг етук маърифатпарвари (1878-1934) Абдулла Авлонийнинг 1913 йилдаги ёзган “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ” асарида бола тарбияси борасида ва умуман унинг ижтимоий роли фалсафий–педагогик жиҳатдан кенг очиб берилган. Аллома тарбия жараёнида оила ва жамоатчиликнинг ролини, унинг ҳамкорлигини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, баркамол шахснинг кўп қиррали билимларга эга бўлиши, яхши бир касбу-корнинг сирларини эгаллаш бир томондан ижтимоий муҳит ва оилавий шароитга боғлиқ бўлса, иккинчи томондан болаларнинг ғайрат ва шижоатига, саъйҳаракатларига, хоҳиш–истакларига боғлиқ бўлади. Шунингдек, таниқли шоир ва педагог А.Авлоний “Боланинг соғлиги ва бахти, аввало унинг яхши тарбияланишига, баданнинг тозалигига, эътиқод ҳосил қилишига, яхши ҳулққа эга бўлишига, уни ғайри аҳлоқий ҳаракатлардан огоҳлантирилишига боғлиқ”, деган эди. Шу билан бирга, тарбия воситаларидан бири эртакдир. Эртак орқали халқнинг урф-одатлари, аҳлоқ қоидалари ифодаланади. Масалан: ҳайвон ва қушларни асраш, дарахт шохлари ва гулларни синдирмаслик каби хислатлар сингдирилади.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ислом оламининг муқаддас китоблари Қуръони Карим, Муҳаммад алайҳиссалом ўгитлари, ҳадислари ва Шарқ мутафаккирларининг оила ва оилада бола тарбияси, маънавияти, болалар ва ёшларни етук, баркамол инсон қилиб тарбиялашда ҳамда шакллантиришда оиланинг ўрнини ўрганишга доир жуда кўплаб қимматли психологик–педагогик қарашларни, маслаҳат ва фикрларни олиш мумкин.