Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

9.3. Жисмоний тарбия ва спортнинг функциялари

Бу инсонга ва инсон муносабатларига таъсир қилиш, шахс ва жамиятнинг маълум эҳтиёжларини қондириш ва ривожлантириш учун объектив равишда хос хусусиятлардир. Фунциялар жисмоний маданият фаолияти жараёнида амалга оширилади, улар жисмоний маданиятнинг ҳақиқий мазмунини очиб беради.

Жисмоний маданият нисбатан мустақил маданият тури бўлиб, жисмоний маданият моҳиятидан келиб чиқадиган ва унинг тузилишини акс эттирувчи ўзига хос функцияларга эга. Муайян функциялар деганда инсоннинг жисмоний фаолликка бўлган эҳтиёжини қондириш, жисмоний ҳолатини оптималлаштириш ва организмнинг ривожланишини соғлиқни сақлаш қонунларига мувофиқ равишда ривожлантириш ва ҳаётда зарур бўлган жисмоний имкониятларни таъминлаш вазифалари тушунилади. Л.П. Матвеев (1983) қуйидаги ўзига хос функцияларни аниқлайди:
- тарбиявий функциялар - жисмоний тарбия ютуқларидан умумтаълим тизимида моторли кўникмалар, кўникмалар ва билимларнинг ҳаётий фондини мунтазам шакллантириш, жинси, ёши, жисмоний ривожланиш даражасидан қатъи назар, одамларнинг соғлиғини мустаҳкамлаш ва мустаҳкамлаш учун фойдаланишда, соғлом турмуш учун асос яратишда энг тўлиқ ифодаланади. турмуш тарзи, эволюция жараёнларини жиловлаш ва бошқалар.
- Амалий функциялар жисмоний фаолиятни тайёрлаш ва Ватанни ҳимоя қилиш тизимида жисмоний маданиятни ишлатишга мўлжалланган (самарадорликни ошириш, ноқулай меҳнат шароитларига чидамлилик, гипокинесия ва гиподинамия).
- Спорт функциялари элита спорти соҳасида энг аниқ намоён бўлади, бу эрда жисмоний қобилият жисмоний қобилиятларни амалга оширишда максимал натижаларга эришишнинг асосий омили эканлиги билан намоён бўлади.
- Бўш вақтни ўтказиш соҳасида жисмоний маданиятдан фойдаланиш ва чарчаш, касалланиш ва шикастланиш ҳолатларида махсус тиклаш чоралари тизимида ифодаланадиган рекреацион ва соғломлаштириш ва реабилитация функциялари.
Шундай қилиб, жисмоний маданият иккита тоифадаги функцияларга эга: умумий маданий ва ўзига хос. Ушбу функцияларнинг моҳиятини тушуниш жисмоний маданиятнинг шахс ва жамият ҳаётидаги ўрни ва аҳамиятини тўғри аниқлашга, уларнинг мақсадларини, вазифалар тизимини, мазмуни, улардан фойдаланиш воситалари ва усулларини шакллантиришга имкон беради.
Асосий қоидаларни кўриб чиқамиз, бунинг асосида жисмоний маданиятнинг ўзига хос функциялари ва шаклларини аниқлаш ва уларни таснифлаш амалга оширилади.
1. Диалектика нуқтаи назаридан жисмоний маданиятнинг айрим функциялари ва шаклларини танлашнинг асосий хусусиятларини фақат унга обЪектив равишда ҳақиқатда хос бўлган хусусиятлардан, ҳаётнинг бошқа соҳалари билан реал алоқалардан олиш мумкин.
Шу муносабат билан жисмоний маданиятни ўзига хос бўлмаган функцияларга киритиш мумкин эмас. Масалан, спортчи машғулотлар жараёнида ўзининг эстетик қадриятларини яхшилайди. Аммо бу эстетик дидлар, ҳислар, идеаллар асосан ҳаракатнинг жисмоний, жисмоний соҳаси билан боғлиқ бўлиб, улар санъат берадиган эстетик хусусиятларнинг барча бойликларига эга эмаслар. Спорт учун улар иккинчи даражали, асосий эмас.
2. Жисмоний маданиятнинг ўзига хос функциялари сифатида фақат унинг хусусиятлари ифодаланган, умумий маданиятнинг бошқа турларида мавжуд бўлмаган функциялар деб ҳисоблаш қонунийдир. Шу сабабли, жисмоний тарбия ёрдамида эришилган ҳамма нарсани боғлаш мумкин эмас аниқ функцияларга. Масалан, спорт фаолияти орқали инсоният ўзининг потентсиал имкониятларини ўрганади, аммо спорт учун билиш умуман ўзига хос эмас. Билиш учун ҳақиқатнинг яна бир соҳаси - илм-фан соҳаси мавжуд. Спорт маълум даражада илмий хусусиятлар билан ажралиб туради (билиш учун) ва у етарлича ифода этилган, кейин маданиятнинг ушбу икки соҳаси - фан ва жисмоний маданият ўртасидаги муносабатларни аниқлашга уриниш учун сабаб бор. Ва кейин аниқки, жисмоний маданиятнинг умумий ижтимоий функцияларидан бири (лекин ўзига хос эмас) бу билиш функцияси.
3. Жисмоний маданият функциялари унинг шакллари билан бирликда кўриб чиқилиши керак, чунки функция ва шакл бир-биридан мутлақо мустақил равишда мавжуд бўлолмайди. Функция ўзини жисмоний маданиятнинг ўзига хос турининг мавжуд бўлиш усулидан ташқарида, шаклдан ташқарида намоён қила олмайди. Бундан ташқари, ҳар бир шакл маълум бир мақсадга эга. Масалан, саноат жисмоний маданияти каби шакл инсонга жисмоний қобилиятларнинг максимал даражада ривожланишини таъминлай олмайди, аммо спорт бунга қодир. Шунинг учун жисмоний маданият функцияларини асосий шакллар билан ўзаро боғламасдан ажратиб кўрсатишга уринишлар муваффақиятли бўлмайди. Идеал ҳолда, агар асосий шаклларни тўғри аниқлаш имкони бўлса, бу жуда қимматли бўлади жисмоний маданият ва уларнинг ҳар бири учун функцияларнинг бутун тизимини аниқлаш.
4.Жисмоний маданиятнинг шакллари ва функциялари тўғрисида ҳар томонлама тўлиқ тушунишни, агар жисмоний маданият органик равишда умумий ижтимоий тузилишга киритилганлиги ва ижтимоий воқеликнинг бошқа жиҳатлари билан жуда кўп алоқалари бор деган позициядан келиб чиқиш мумкин. Шу билан бирга, жисмоний маданият асосан одамларнинг турмуш тарзи тузилишининг асосий хусусиятлари билан белгиланади.
Демак, унинг индивидуал шаклларининг туб хусусиятлари моҳиятан ушбу шакллар киритилган ижтимоий соҳаларнинг хусусиятларига боғлиқдир. Ишлаб чиқариш тизимида мавжуд бўлган жисмоний маданият жиддийдир кундалик ҳаёт шароитида ишлайдиган жисмоний маданиятдан жиддий фарқ қилади. Ва бу иккала шакл ҳам таълим тизимидаги жисмоний маданиятдан фарқ қилади. Бинобарин, жисмоний маданиятнинг индивидуал шаклларини аниқлашда жисмоний маданият муҳим рол ўйнайдиган асосий ижтимоий аҳамиятга эга бўлган соҳалардан келиб чиқиши керак.
.