Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологияси институти

ИХТИЁР ЭРКИНЛИГИ - Ибн Рушд ислом олами учун доимо муҳим бўлиб келган муаммосига ҳам катта аҳамият берган инсонга мутлақ ихтиёр эркинлиги берилганини ҳам,инсон ҳатти-ҳаракати мутлақ олдиндан белгилаб қўйилганини ҳам инкор қилади. Чунки, агар инсонлар тақдири мутлақ олдиндан белгилаб қўйилган бўлса, у ҳолда уларнинг жонсиз нарсалардан фарқи қол­масди. Улар деҳқончилик, ҳарбу зарб, тиббиёт сингари бахтни қўлга киритиб ўвузликни узлуксиз йўқотиб боришни таъминлайди­ган ҳунар ва санъат турлари билан шуғуллана олмас эдилар.Асл бахтга эса фақат ҳайвоний куч ҳатти-ҳаракатларини руҳнинг ақлий қисми назорат қилиб тургандагина, инсон ўз интилиши ло­зим бўлган нарсаларга амлий ақл қай вақтда ва қай тарзда инти­лишини лозим кўрса, ўшандай интилгандагина эришиш мумкин.
МУҲАББАТ - тасаввуф ахлоқшунослигида "муҳаббат" тушунчасига алоҳида ўрин берилган. Хусусан бу борада дастлабки сўфийларадан бўлмиш Робия ал-Адавиянинг (713-801) Худога му­носабати диққатга сазовордир. Бу муносабатини у "муҳаббат" деб атайди ва Яратганга шундай илтижо қилади; "Ё,Оллоҳ, юлдузлар чарақлаб турибди, одамларнинг эса кўзлари юмилган... ҳар бир ошиқ ўз маҳбубаси билан висол лаззатини тотмоқда, мен эса ёлғиз Сен биланман. Ё, Эгам, агар Сенга мен дўзахингдан қўрққаним учун ибодат қилаётган бўлсам, мени дўзахингда ёндир, агар жаннатиннг илинжида ибодат қилаётган бўлсам, мени унга йўлатма. Агар фақат ўзингни деб ибодат қилаётган бўлсам, мен­дан мангу гўзал жамолингни яширин тутма!" Кўриниб тцурибдики, Робия ал-Адавия Худога нимадандир қўрқиб, ёки ниманингдир илинжида муножот қилаётгани йўқ, балки маҳбуб сифатида, яъни муҳаббат изҳори билан мурожаат этмоқда. Демак, шариат Ислом­нинг ташқи - ҳуқуқий кўриниши бўлса, тариқат унинг ички-ах­лоқий, юксак бочқичдаги кўриниши ҳисобланади. Зеро, Тангри инсонни фаришталардан улуғ қўйиб, ердаги халифам деб атади, яъни айрича бир муҳаббат билан яратди. Демак, инсон ҳам унга муҳаббат қўймоғи лозим.Инсонга юбориладиган азоб-уқубатлар ана шу муҳаббат даражасининг Худо томонидан синаб кўрилишидир. Тасаввуфнинг моҳияти икки томонлама муҳаббатни талқин эт­моқ.Шунинг учун тасаввуф ахлоқшунослигида муҳаббат ҳис-туйғулик мақомидан тушунча даражасига кўтарилади. қисқс қилиб айтганда, тасаввуф исломий ахлоқ фалсаафаси сифатиада иш кўради.
Имом Ғаззолий муҳаббатни билишнинг маҳсули деб атайди. Зеро, инсон ниманики билса, ўшанигина севиши мумкин. Масалан, тошда муҳаббат бўлмайди, у билишдан йироқ. Муҳаббат фақат би­лишнинг жонлди субъектигагина хос сифатдир. Мутафаккирнинг фикрига кўра, муҳаббатнинг беш тури мавжуд.1) инсоннинг ўзига, ўз камолоти ва соғ-омонлигига муҳаббати, 2) инсоннинг ўз ҳаё­тини давом эттиришни таъминловчи, уни асровчи, ундан турли му­ухлиқотларни (ҳалок этувчиларни)нари турувчи валинеъматларига муҳаббати: 3) инсоннинг, гарчанд шахсан ўзига яхшилик қилган зотларга яхшилик қилмаган бўлса ҳам, бошқа инсонларга хизмат кўрсатган, яхшилик қилган зотларга муҳаббати; 4)инсоннинг ташқи ёки ички қиёфадаги барча гўзалликка муҳаббати; 5) инсон­нинг ўзи билан ботиний (ички),яширин ўхшашлиги бор бўлган зот­ларга муҳааббати.Мазкур муҳаббат турлари ҳаммасининг замирида Оллоҳга мууҳаббат ётади, яъни инсоннинг ўзига, ўзгаларга, ат­роф-муҳитга муносабати муҳаббат орқали амалга ошади ва бу муҳаббат турларининг ҳаммаси Оллоҳга муҳаббатнинг билвосита кўринишидир. Зеро:"Ўзини англаб етган кишигина ўз яратганини англаб етади, ўз-ўзича мавжуд эмас, унинг борлиги, мавжудлиги­нинг давоми, камолотга эришуви Оллоҳдан, Оллоҳ ва Оллоҳ воси­тасидадир", дейди Имом Ғаззолий.
НИЯТ - ушбу тушунчага имом Ғаззолий куйидагича таъриф берган. У ниятни юракнинг икки нарса - билим ва ҳаракат қамро­видаги сифати деб таърифлайди. Билим ниятдан олдин туради, униятнинг илдизи ва шарти ҳисобланади. Ҳаракат эса ниятдан ке­йин туради. Уни ниятинг меваси ва бутоғи дейиш мумкин. Ҳар бир эркин танланган ҳаракат уч нарса - билим, ихтиёр этиш ва қоби­лият ёрдамида рўёбга чиқади. Зеро, инсон билмай туриб - хоҳла­майди. хоҳламас экан, ҳаракат қилмайди; шунинг учун ихтиёр эт­моқ лозим. Ихтиёр этиш ҳодисаси юз бергандагина навбат қобили­ятга келади ва қобилият инсон аъзоларини ҳаракатга туширишга киришади. Демак, ният ўрталикдаги сифатдир. Ният тасаввуф ах­лоқшунослигида баъзан ҳаракатдан ҳам катта аҳамият касб этади. Агар яхши ният қилинса-ю, лекин банда ихтиёрига боғлиқ бўлмаган сабаблар туфайли у рўёбга чиқмай қолган бўлса, бундай ният амалга ошган деб ҳисобланади. Шундай қилиб ҳар бир ҳара­кат ўзини уйғотадиган ниятга бўйсунади, зеро, у ўз заруриятини ўша ниятдан олади.