Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети мамуржон отажонов

Бихевиоризмнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
Бихевиоризм – америка психология фанида алоҳида йўналиш сифатида XX асрнинг бошларида пайдо бўлди. Бихевиоризмда тадқиқот предмети сифатида хулқ ўрганилган (behavior, инглизча хулқ). Хулқий реакцияларни ўрганиш билан кўплаб тадқиқотчилар шуғулланишган, улар орасида таниқлилари: Джон Бродес Уотсон, Эдвард Торндайк ва Фредерик Беррес Скиннерлар ҳисобланади.
Бихевиоризм - одамлар ва ҳайвонлар психологиясидаги йўналиш, том маънода - хулқ-атвор ҳақидаги фан. XX асрнинг бошларида Америка психологиясининг қиёфасини аниқлаган психологиянинг бу йўналиши психика ҳақидаги ғоялар тизимини тубдан ўзгартирди. Бихевиоризм формуласига кўра психологиянинг предмети онг эмас, балки хатти-ҳаракатлардир. Бихевиоризм ўша пайтда психика ва онгни тенглаштириш одат тусига кирган (онгда бошланадиган ва тугайдиган жараёнлар психик, деб ҳисобланган), онгни йўқ қилиш орқали шу тариқа психикани йўқ қиладиган назарияни яратди. Психологияда бу йўналишнинг асосчиси америкалик психолог Джон Уотсон эди.
Хулқ-атворнинг энг муҳим тоифалари - бу рағбатлантирувчи омил бўлиб, у атроф-муҳитнинг организмга ҳар қандай таъсири, шу жумладан, ҳозирги вазият, реакция ва кучайтириш сифатида тушунилади, бу одам учун атрофдагиларнинг оғзаки ёки ҳиссий реакцияси бўлиши ҳам мумкин. Шу билан бирга, субъектив тажрибалар замонавий бихевиоризмда инкор этилмайди, балки бу таъсирларга бўйсунадиган ҳолатга қўйилади.
XX асрнинг иккинчи ярмида бихевиоризмнинг ўрнини когнитив психология эгаллади, бу йўналиш ўша пайтдан бошлаб психология фанида ҳукмронлик қилмоқда. Бироқ, бихевиоризмнинг кўплаб ғоялари ҳали ҳам психология ва психотерапиянинг маълум соҳаларида қўлланилмоқда.
ХIХ асрнинг охирига келиб, инсон руҳиятини ўрганишнинг асосий усули - интроспекцияда кўплаб камчиликлар аниқланди. Асосийси, объектив ўлчовларнинг йўқлиги ва тадқиқот натижасида олинган маълумотларнинг парчаланганлиги эди. Мавжуд вазият фонида хатти-ҳаракатни психиканинг объектив ҳодисаси сифатида ўрганишга қаратилган оқим - бихевиоризм пайдо бўлди. Бихевиоризмнинг фалсафий асоси Джон Локкнинг "Табула раса" - одамнинг тоза варақ сифатида туғилиши ва Томас Гоббс томонидан илгари сурилган фикрловчи модданинг мавжудлиги концепциясини тан олмаслик бўлди.
Джон Бродес Уотсон одамлар ва бошқа тирик мавжудотларнинг хатти -ҳаракатларини тушунтириш схемасини таклиф қилди: "стимул → жавоб" стимул реакцияга сабаб бўлади. Рағбатлантириш ва жавобни ўлчаш мумкин эди, шунинг учун бу ёндашув катта шубҳа туғдирмади. Уотсон, тўғри ёндашув билан, атроф-муҳитни ўзгартириш орқали одамларнинг хулқ-атворини тўлиқ башорат қилиш, керакли касбларни назорат қилиш ва шакллантириш мумкин бўлади, деб ҳисобларди. 
Бу таъсир механизми Павлов томонидан ҳайвонларда батафсил ўрганилган классик шартли реакциялар орқали ўргатиш эди. Иван Петрович Павлов ҳайвонларда тажрибалар ўтказиб, реактив хатти-ҳаракатлар шартсиз рефлекслар асосида шаклланишини аниқлади. Аммо таъсирлар ёрдамида классик шартлашганлик хусусиятига таъсир қиладиган ва хулқ-атворнинг янги моделларини келтириб чиқарадиган шартли рефлексларни ҳам шакллантириш мумкин.
Джон Уотсон чақалоқлар билан тажриба ўтказди ва учта дастлабки инстинктив жавобни аниқлади - севги, ғазаб ва қўрқув. Унинг фикрича, қолган реакциялар бирламчи реакцияларга бириктирилади ва хулқ-атвор оқими пайдо бўлади. Шахснинг фаоллигини ҳисобга олган ҳолда хатти-ҳаракатларнинг қандай мураккаб шакллари яратилгани унинг асарларида ошкор қилинмаган. Уотсоннинг тажрибалари ахлоқ нуқтаи назаридан ҳар доим ҳам маъқулланмаган, бу кейинчалик бошқаларнинг ғазабига сабаб бўлган.
Эдвард Торндайк ўзини бихевиорист эмас, балки "алоқачи" («коннексионист» ингл. connection — алоқа) деб атаган. Асосий тажрибаларни у каптар ва оқ каламушларда ўтказган. Торндайк оперант хатти-ҳаракатлар концепциясини киритди, унинг шаклланиши синов ва хато орқали амалга оширилади.
Интеллектнинг ассоциатив характерга эга бўлиши Гоббс замонидан бери маълум эди. Спенсердан кейин фанда интеллект ҳайвоннинг ўз муҳитига муваффақиятли мослашишини таъминлайди, деган фикр қабул қилинган. Аммо биринчи марта, Торндайкнинг тажрибалари шуни кўрсатдики, интеллектнинг табиати ва унинг функциялари ғояларга ёки онгнинг бошқа ҳодисаларига мурожаат қилмасдан ўрганилиши ва баҳоланиши ҳам мумкин. Бунда ассоциация энди олдинги ассоциатив назарияларда бўлгани каби фикрлар ёки ғоялар ва ҳаракатлар ўртасида эмас, балки ҳаракатлар ва вазиятлар ўртасидаги боғлиқликни англатарди.
Бутун ўқув жараёни объектив тарзда тасвирланган. Торндайк Веннинг "синов ва хато" ғоясини хатти-ҳаракатларнинг тартибга солувчи бошланиши сифатида ишлатган. Бу бошланғични танлаш чуқур услубий асосларга эга эди. Бу психологик фикрни ўз объектларини детерминистик тушунтиришнинг янги усулига йўналтиришни кўрсатди. Дарвин "синов ва хато" нинг ролини алоҳида таъкидламаган бўлса-да, бу концепция, шубҳасиз, унинг эволюцион таълимотининг асосларидан бири эди. Ташқи муҳитнинг доимий ўзгариб турадиган шароитларига жавоб беришнинг мумкин бўлган усулларини организмнинг хулқ-атворининг тузилиши ва услубида олдиндан айтиб бўлмайди, шунинг учун бу хатти-ҳаракатни атроф-муҳит билан мувофиқлаштириш фақат эҳтимоллик асосида амалга оширилади.
Эволюция доктринаси механик сабабийлик каби бир хил ўзгармасдан ҳаракат қиладиган эҳтимоллик омилини киритишни талаб қилди. Эҳтимолни энди субъектив тушунча сифатида кўриб бўлмайди (Спинозанинг тасдиғига кўра, сабабларни билмаслик натижасида). "Синов, хато ва тасодифий муваффақият" тамойили, Торндайкнинг фикрича, ривожланишнинг барча даражаларида тирик мавжудотлар томонидан хатти-ҳаракатларнинг янги шаклларини эгаллашини тушунтиради. Ушбу тамойилнинг афзаллиги анъанавий (механик) рефлекс схемаси билан солиштирганда аниқ кўринади. Рефлекс (Сеченовдан олдинги тушунчада) қатъий ҳаракатни англатар эди, унинг бориши асаб тизимида ҳам қатъий ўрнатилган усуллар билан белгиланади. Бу тушунча орқали организм реакцияларининг мослашувчанлиги ва унинг ўрганиш қобилиятини тушунтириб бўлмайди.
Торндайк ҳаракат актининг дастлабки лахзаси сифатида, олдиндан жавоб бериш усуллари билан танани ишга туширадиган ташқи импулсни эмас, балки муаммоли вазиятни, яъни тананинг мослашишга тайёр бўлмаган ташқи шароитини олди, яъни бу холатда тана жавоб бериш учун тайёр формулага эга эмас, уни ўз кучи билан қуришга мажбур. Шундай қилиб, "вазият - реакция" алоқаси, рефлексдан фарқли ўлароқ (унинг Торндайккагина маълум бўлган ягона механик талқинида), қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради:

• 
  бошланғич нуқтаси - муаммоли вазият;
  
• 
  организм унга яхлит қурилма сифатида қаршилик кўрсатади;
  
• 
  у танлов қидиришда фаол қатнашади ва машқлар орқали ўрганилади.
  

Торндайкнинг ёндашуви Дьюи ва бошқа Чикаголикларга қараганда прогрессивлиги аниқ, чунки улар мақсадга онгли равишда интилишни тушунтиришга муҳтож ҳодиса сифатида эмас, балки сабабий тамойил сифатида қабул қилишган. Аммо Торндайк, мақсадга онгли интилишни йўқ қилиб, организмнинг фаол ҳаракатлари ғоясини сақлаб қолди, унинг маъноси атроф -муҳитга мослашишнинг зарур шарти муаммони ҳал қилишдир.
Агар янги психологик қонунларни кашф қилмаганида, Торндайкнинг асарлари психология учун муҳим аҳамиятга эга бўлмас эди. Аммо, одамларнинг хулқ-атворини тушунтиришнинг бихевиористик схемасининг чекланганлиги ҳам аниқ. Инсон хулқ-атворини тартибга солиш, Торндайк ва унинг бошқа барча тарафдорлари томонидан тасвирланганидан кўра бошқача тарзда амалга оширилади, улар ўрганиш қонунларини одамлар ва бошқа тирик мавжудотлар учун бир хил, деб ҳисоблаганлар. Бу ёндашув редукционизмнинг янги шаклини вужудга келтирди. Ижтимоий ва тарихий асосга эга бўлган одамга хос бўлган хулқ-атвор намуналари биологик қатъийлик даражасига туширилди ва шу тариқа бу қонуниятларни етарли илмий нуқтаи назардан ўрганиш имконияти йўқотилди.
Торндайк бихевиоризмнинг пайдо бўлиши учун энг кўп хизмат қилган. Шу билан бирга, таъкидланганидек, у ўзини бихевиорист - хулқ-атворчи, деб ҳисобламаган; ўрганиш жараёнларини тушунтиришда у кейинчалик пайдо бўлган бихевиоризм психологиядан чиқариб юборишни талаб қилган тушунчаларни қўллади. Булар, биринчи навбатда, унинг анъанавий тушунчасида психик соҳага, (хусусан, восита реакциялари ва ташқи вазиятлар ўртасидаги алоқаларни шакллантириш пайтида тананинг бошдан кечирадиган қониқиш ва ноқулайлик ҳолатлари ҳақидаги тушунчалар), иккинчидан, нейрофизиология билан боғлиқ тушунчалар эди. (хусусан, Торндайкнинг сўзларига кўра, импульсларни ўтказиш қобилиятининг ўзгаришини назарда тутадиган "тайёрлик қонуни"). Бихевиористик назария тадқиқотчига хулқ-атворни ўрганишда субъектнинг тажрибасига ҳам, физиологик омилларга ҳам мурожаат қилишни таъқиқлаган.
Бихевиоризмнинг назарий етакчиси Жон Бродес Уотсон бўлди. Унинг илмий таржимаи ҳоли шуниси билан ахамиятлики, алохида тадқиқотчининг шаклланишида умуман йўналишнинг асосий ғоялари ривожланишини белгилайдиган таъсирлар акс этади.
Бихевиоризмнинг шиори ташқи ва ички қўзғовчиларга организм жавобларининг объектив кузатиладиган тизими сифатида хулқ-атвор тушунчаси бўлди. Бу тушунча рус фанида И. М. Сеченов, И. П. Павлов ва В. М. Бехтерев асарларида пайдо бўлган. Улар психик фаолият соҳаси субъектнинг онгли ҳодисалари билан чегараланиб қолмаслигини исботладилар, уларни ички кузатиш (интроспекция) орқали билиш мумкин, чунки психиканинг бундай талқинида организм муқаррар равишда руҳ (онг)га ва вужуд (моддий тизим сифатида организм)га бўлинади. Натижада, онг ташқи воқеликдан узилди, уни ердаги нарсаларнинг ҳақиқий алоқаси ва тана жараёнлари иштирокидан ажратадиган ўз ҳодисалари (тажрибалари) доирасида ёпилди. Рус тадқиқотчилари бу нуқтаи назарни рад этиб, объектив усулларга таяниб, организмнинг ташқи (шу жумладан ҳаракатли) ва ички (шу жумладан субъектив) бирлигида изоҳлаш билан, организмнинг атроф-муҳит билан ажралмас алоқасини ўрганишнинг инновацион усулини ишлаб чиқдилар. Бу ёндашув бутун организмнинг атроф -муҳит билан ўзаро таъсири омилларини ва бу ўзаро таъсирнинг динамикаси боғлиқ бўлган сабабларни очиш истиқболини белгилаб берди. Сабабларни билиш психологияга "башорат ва назорат" шиори билан бошқа аниқ фанларнинг идеалини амалга оширишга имкон беради, деб тахмин қилинган.
Бу тубдан янгича қараш замон талабларига ҳам жавоб берган. Эски субъектив психология ҳамма жойда ўзининг ноқобиллигини исбот қилди. Буни америкалик психологларнинг асосий тадқиқот объекти бўлган ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар яққол кўрсатди. Ҳар хил экспериментал вазифаларни бажараётганда, ҳайвонлар психикасида нима содир бўлиши ҳақидаги мунозаралар самарасиз бўлиб чиқди. Уотсон, онг ҳолатини кузатиш, психологга, физикка ўхшаб, унчалик зарур эмаслигига амин бўлди. Фақатгина бу ички кузатувлардан воз кечиб, у психология аниқ ва объектив фанга айланишини таъкидлади. Уотсон тушунчасида тафаккур - бу фикрий нутқдан бошқа нарса эмас.
Позитивизм таъсирида Уотсон фақат тўғридан-тўғри кузатиш мумкин бўлган нарса ҳақиқий эканлигини исботлашга ҳаракат қилган. Шунинг учун, унинг режасига кўра, барча хулқ-атвор кузатиш мумкин бўлган жисмоний қўзғовчилар (стимуллар)нинг бевосита таъсири ва организмнинг бевосита кузатиладиган жавоблари (реакциялари) ўртасидаги муносабатлари орқали тушунтирилиши керак. Шундай қилиб, Уотсоннинг асосий формуласи, хулқ-атвор томонидан қабул қилинганидек: "стимул → жавоб" (СР). Бундан маълум бўладики, бу формуланинг қийматлари ўртасида содир бўладиган жараёнлар - физиологик (асабий) бўладими, психологик бўладими, психология уларни ўз фаразлари ва тушунчаларидан чиқариб ташлаши керак. Тана реакцияларининг ҳар хил шакллари ягона ҳақиқий хулқ, деб тан олинганлиги сабабли, Уотсон руҳий ҳодисалар ҳақидаги барча анъанавий ғояларни ҳаракат эквивалентлари билан алмаштирди.
Ҳар хил психик функцияларнинг ҳаракат фаоллигига боғлиқлиги ўша йилларда экспериментал психология томонидан исботланган. Бу, масалан, визуал идрокнинг кўз мушакларининг ҳаракатларига, эмоцияларнинг - жисмоний ўзгаришларга, тафаккурнинг - нутқ аппаратларига боғлиқлиги ва х.з.
Уотсон бу далилларни объектив мушак жараёнлари субъектив психик ҳаракатларнинг ўрнини боса оладиган исбот сифатида ишлатган. Шунга асосланиб, у ақлий фаолликнинг ривожланишини тушунтирган. Ўша даврда одам мушаклари билан ўйлайди, деган тасдиқ бор эди. Боланинг нутқи тартибсиз товушлардан келиб чиқади. Катталар маълум бир нарсани қандайдир товуш билан боғласа, бу нарса сўзнинг маъносига айланади. Аста-секин, боланинг ташқи нутқи пичирлашга айланади ва кейин бу сўзни ўзига айтишни бошлайди. Бундай ички нутқ (эшитилмайдиган овоз) - тафаккурдан бошқа нарса эмас.
Уотсоннинг фикрига кўра, интеллектуал ва ҳиссий бўлган барча реакцияларни назорат қилиш мумкин. Психик ривожланиш - бу ўрганиш, яъни ҳар қандай билим, кўникма ва кўникмаларни эгаллаш - бу нафақат махсус шаклланади, балки ўз-ўзидан пайдо бўлади, деган таълимот пайдо бўлди. Шу нуқтаи назардан қараганда, ўрганиш - таълимдан кўра кенгроқ тушунча, чунки у ўқув жараёнида мақсадсиз шаклланган билимларни ҳам ўз ичига олади. Шундай қилиб, психиканинг ривожланиши ҳақидаги тадқиқотлар хулқ-атвор шаклланишини, стимуллар ва улар асосида вужудга келадиган реакциялар ўртасидаги боғлиқликни ўрганишгача камаяди (С → Р).
Уотсон нейтрал қўзғовчига қўрқувни шакллантириш мумкинлигини экспериментал равишда исботлади. Унинг тажрибаларида болаларга қуён кўрсатилди, улар қўлларида ушлаб, силамоқчи эдилар, лекин ўша пайтда электр токи урди. Бола қўрқиб қуённи ташлади ва йиғлай бошлади. Тажриба такрорланди ва учинчи ёки тўртинчи марта қуённинг ҳатто узоқдан кўриниши ҳам, кўпчилик болаларнинг қўрқувига сабаб бўлди. Бу салбий ҳис -туйғулар пайдо бўлгандан сўнг, Уотсон яна қуёнларга бўлган қизиқиш ва муҳаббатни шакллантириб, болаларнинг ҳиссий муносабатини ўзгартиришга уринди. Бу ҳолатда болага мазали таом еяётган пайтда қуён кўрсатилди. Биринчи лаҳзада болалар овқат ейишни тўхтатиб, йиғлай бошлашди. Лекин қуён хонанинг охирида қолиб, уларга яқинлашмагани учун, бола тинчланди, чунки уларнинг яқинида мазали таомлар (шоколад ёки музқаймоқ) бор эди. Болалар хонанинг охирида қуён пайдо бўлишидан йиғлашни тўхтатгандан сўнг, тажрибачи уни болага яқинлаштирди ва шу билан бирга унинг ликобчасига мазали нарсаларни қўшди. Аста-секин, болалар қуёнга эътибор беришни тўхтатдилар ва охир -оқибат у ликобча ёнида бўлганида ҳам хотиржам муносабатда бўлишди ва ҳатто уни қучоғига олиб овқатлантиришга ҳаракат қилишди. Бундан Уотсон шундай хулоса чиқардики, ҳиссий хатти-ҳаракатни ҳам назорат қилиш мумкин.
Уотсоннинг асарларидан кейин Америка психологиясида хулқ-атворни бошқариш тамойили кенг оммалашди. Уотсоннинг концепцияси (бихевиоризм каби) "психикасиз психология", деб номлана бошлади. Бу баҳолаш руҳий ҳодисалар фақат субъектнинг "ички кузатув" пайтида онгида нималар содир бўлаётгани ҳақидаги гувоҳлигидан иборат, деган фикрга асосланган эди. Бироқ, психиканинг сохаси бевосита англанадиганга қараганда анча кенгроқ ва чуқурроқдир. У шунингдек, одамнинг хатти-ҳаракатларини, хулқ актларини, амалларини ҳам ўз ичига олади. Уотсоннинг хизматлари шундаки, у психиканинг кўламини ҳайвонлар ва одамларнинг тана ҳаракатларини ўз ичига олган ҳолда кенгайтирди. Аммо бу унга қимматга тушди, психология ўз предмети сифатида ташқи томондан кузатиб бўлмайдиган хулқдан махрум бўлди.
Бихевиоризм илмий билимларни ривожлантириш мантиғи илгари сурган психологик тадқиқотлар мавзусини кенгайтириш зарурлигини етарли даражада акс эттирмади. Бихевиоризм психик ҳаётни "онг фактлари" даражасига туширган ва бу фактлар ташқарисида психологияга бегона дунё ётади, деб ишонган субъектив (интроспектив) концепциянинг антиподи-рақиби вазифасини бажарди. Бихевиоризмнинг танқидчилари кейинчалик унинг тарафдорларини интроспектив психологияга қарши баёнотларида онгнинг ўзига хос талқини таъсирида бўлганликда айблашди. Бу версияни ўзгармас, деб қабул қилиб, улар уни қабул қилиш ёки рад этиш мумкин, лекин ўзгартириб бўлмайди, деб ишонишган. Онгга янгича қарашнинг ўрнига, улар уни бутунлай йўқ қилишни танладилар.
Бу танқид тўғри, лекин бихевиоризмнинг гносеологик илдизларини тушуниш учун етарли эмас. Агар онгни интроспекционизмда хаёлий "субъектив ҳодисаларга" айлантирилган объектив-мажозий мазмунига қайтарилса ҳам, на ҳақиқий ҳаракатнинг тузилишини, на унинг сабабий боғлиқлигини тушунтириб бўлмайди. Ҳаракатни унинг предметли-образли бўлакларига қиёслаш мумкин эмаслиги хулқнинг реал хусусияти эди, бу нарса бихевиористик схемада гипертрофияланган-бузилган шаклда акс этди.
Уотсон бихевиористик ҳаракатнинг энг машҳур етакчисига айланди. Аммо битта тадқиқотчи, қанчалик зўр бўлмасин, илмий йўналиш яратишга қодир эмас.
Уотсоннинг онгга қарши салб юришидаги шериклари орасида таниқли экспериментаторлар Уилям Хантер (1886-1954) ва Карл Спенсер Лашли (1890-1958) ажралиб туради. Биринчиси 1914- йилда реакцияни ўрганиш учун экспериментал схемани ихтиро қилди ва уни кечиктириш, деб атади. Масалан, маймунга иккита қутининг қайси бирига банан қўйилганини кўриш имконияти берилган. Кейин у ва қутилар орасига экран қўйилди ва экран бир неча сониядан сўнг олиб ташланди. У бу муаммони муваффақиятли ҳал қилиб, ҳайвонлар нафақат стимулга тўғридан-тўғри, ўша захоти жавоб бериши, балки уни кечиктиришга ҳам қодир эканликларини исботлади.
Уотсоннинг шогирди Карл Лашли эди, у Чикаго ва Гарвард университетларида, кейин Йерксдаги маймунларни ўрганиш лабораториясида ишлаган. У, бошқа бихевиористлар сингари, онг организмнинг жисмоний фаоллигига боғлиқ деб ҳисобларди. Миянинг хулқ-атвор механизмларини ўрганиш бўйича Лашлининг машҳур тажрибалари қуйидаги схема бўйича қурилган: ҳайвонда кўникма пайдо бўлган, кейин бу маҳорат уларга боғлиқ ёки йўқлигини билиш учун миянинг турли қисмлари олиб ташланган. Натижада, Лашли мия яхлит фаолият кўрсатади ва унинг турли қисмлари тенг потенциалли, яъни тенг ва шунинг учун бир-бирини муваффақиятли алмаштира олади деган хулосага келди.
Барча бихевиористларни онг концепциясининг бефойдалигига, "ментализмга" чек қўйиш зарурлигига бўлган ишонч бирлаштирган. Аммо умумий илмий душман - интроспектив концепция - олдидаги бирлик аниқ илмий муаммоларни ҳал қилишда йўқолди.
Экспериментал ишда ҳам, психологияда назария даражасида ҳам бихевиоризмнинг қиёфасини алмаштиришга олиб келадиган ўзгаришлар киритилди. 1930-йилларда Уотсоннинг ғоялар тизими энди бихевиоризмнинг ягона версияси бўлмай қолди.
Бихевиоризм дастлабки дастурининг парчаланиши унинг категориал "ядроси" нинг заифлигини кўрсатди. Бу дастурда бир томонлама талқин қилинган ҳаракат категорияси тасвир ва мотив камайтирилганда муваффақиятли ривожлана олмади. Уларсиз, ҳаракатнинг ўзи ҳақиқий моҳиятини йўқотди. Ҳаракат йўналтирилган воқеалар ва вазиятлар образи Уотсонда жисмоний қўзғовчилар даражасига туширилган эди. Мотивацион омил умуман рад этилди ёки ҳиссий хатти-ҳаракатларнинг шартли рефлексли тартибга солинишини тушунтириш учун Уотсон мурожаат қилган бир қанча ибтидоий таъсирлар (қўрқув каби) кўринишида тақдим қилинди. Дастлабки бихевиоризм дастурига имидж, мотив ва психосоциал муносабат тоифаларини киритишга уринишлар унинг янги талқинини - необихевиоризмни келтириб чиқарди.
XX асрнинг 60- йилларида бихевиоризмнинг ривожланиши Скиннер номи билан боғлиқ. Америкалик тадқиқотчини радикал бихевиоризм оқимига киритиш мумкин. Скиннер фикрлаш механизмларини рад этди ва мукофот ёки жазонинг мавжудлиги ёки йўқлиги муносабати билан хулқ-атворни тузатиш ёки кучсизлантиришдан иборат бўлган шартли рефлексни ишлаб чиқиш техникаси инсон хулқ-атворининг барча шаклларини тушунтира олади, деб ишонди. Бу ёндашув америкалик тадқиқотчи томонидан ўқув жараёнидан тортиб, ижтимоий хулқ-атворгача бўлган энг хилма-хил хатти-ҳаракатлар шаклларини тушунтириш учун ишлатилган.
Бихевиористлар хулқ-атворни ўрганишда иккита асосий методологик ёндашувни қўлладилар: лабораторияда кузатиш, сунъий равишда яратилган ва бошқариладиган шароитлар ва табиий муҳитда кузатиш.
Экспериментларнинг аксарияти хайвонларда ўтказилган, кейин атроф -муҳит таъсирига жавоб реакциялари шаклларини ўрганиш одамларга кўчирилган. Бихевиоризм экспериментал психология амалиётининг аҳамиятини одамларнинг хулқ-атворини ўрганишдан ҳайвонларнинг хулқ-атворини ўрганишга ўзгартирди. Ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар, атроф-муҳит ўртасидаги алоқалар ва унга бўлган хулқий реакциялар устидан тадқиқот назоратини яхшироқ амалга ошириш имконини берган. Кузатилган жонзотнинг психологик ва эмоционал тузилиши қанчалик содда бўлса, психологик ва эмоционал компонентлар билан бирга олиб бориладиган алоқалар бузилмаслиги кафолати шунчалик катта бўлади. Одамлар билан ўтказилган тажрибада бундай покликни таъминлаб бўлмайди.
Кейинчалик бу услуб асосан ахлоқий сабабларга кўра танқид қилинди (масалан, гуманистик ёндашув томонидан). Бихевиористлар, шунингдек, ташқи стимулларни манипуляция қилиш орқали одамда ҳар хил хулқ-атвор фазилатлари шаклланиши мумкинлигига ишонишган.
Собиқ совет психологиясида бихевиоризмга, бошқа психологик йўналишлар сингари, психологиянинг буржуа бузилиши сифатида қаралган. Бу ёндашув, айниқса, А. Н. Леонтъев томонидан фаол танқид қилинган. А. Н. Леонтъев бихевиоризмни биологиялаштиришда айблаб, бу таълимотнинг қарашлари одамларнинг хулқ-атвори ва фаолиятида ички, кузатилмайдиган хусусиятларнинг (масалан, мақсадлар, мотивлар, маъно, нотўғри қарашлар ва бошқалар) мавжудлигини рад этилишига олиб келди, деб ҳисоблаган.
Шу билан бирга, 1910-1920-йилларда Россияда пайдо бўлган В.М.Бехтеревнинг рефлексологияси (объектив психологияси), И.П.Павловнинг ҳайвонлар ва одамларнинг хулқ-атворидаги шартли рефлексларнинг физиологик назарияси, А. Ф. Лазурский ва М. Я.Басовларнинг шахснинг феъл - атвори фаоллиги ва фаолияти, ва П.П.Блонскийнинг педологик концепцияси бихевиоризмга яқин бўлган.
Бихевиоризм, масалан, необихевиоризм, когнитив психология, хулқий психотерапия, рационал-эмоционал-хулқий терапия сингари ҳар хил психологик ва психотерапевтик мактабларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига пойдевор қўйди. Бихевиористик психологик назариясининг кўплаб амалий, шу жумладан психологиядан узоқ сохалари мавжуд.
Хозир бундай тадқиқотлар бошқа усуллардан фойдаланадиган ҳайвонлар ва одамларнинг хулқ-атвори хақидаги фан - этология томонидан давом эттирилмоқда (масалан, ўрганиш учун туғма хулқ-атворни ҳисобга олган ҳолда, этология рефлексларга унчалик аҳамият бермайди).